با خشكی زاینده‌رود چه باید کرد؟
یادداشت مهدی زارع، استاد زمین شناسی را درباره خشکی زاینده رود بخوانید.
دنیای قلم - نتیجه رویكرد محیط زیستی دولت‌های ایران طی شصت سال گذشته امروز و در انتهای دهه‌های بسیار خشك و بی‌باران خودنمایی می‌كند. چشم‌انداز مقابله با كمبود آب در كشور بدون بررسی اتفاقات شصت سال گذشته ممكن نیست. سال‌هاست باران كافی نباریده است. نشانه‌های خشكسالی در تهران چندان برای بسیاری از مردم قابل مشاهده نیست! همچنان از تمام منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی برای تهران و شهر‌های بزرگ آب شرب و برای مصارف عمرانی و شهری تامین می‌شود. پارك‌ها و درختان زیادی وجود دارد و همچنان آبیاری به كفایت انجام می‌شود. ولی این در زمانی است كه شهر خشك است. ذخایر آب زیرزمینی آن تمام شده است و ممكن است آب نیاز به جیره‌بندی داشته باشد.
در خارج از تهران وضعیت بسیار بدتر است. در صورت تداوم خشكسالی، به‌تدریج مناطق مركزی و دور از دریای ایران غیرقابل سكونت خواهد شد. بسیاری در تهران و حتی در اصفهان و مشهد و تبریز به شست‌و‌شوی ماشین‌های خود با آب چاه‌هایی ادامه می‌دهند كه به نوعی معتقدند به‌طور معجزه‌آسایی پر می‌شود، حتی اگر میانگین بارندگی كاهش یافته و جمعیت این شهرها و ناحیه پیرامون آنها در 30 سال گذشته سه برابر شده باشد. ظاهرا همچنان بعضی از مردم و مسوولان بر این باورند كه «چاه بی‌پایان است. آب از اعماق زمین می‌آید، اگر بهتر و با فناوری پیشرفته‌تر تا اعماق بیشتری حفر كنیم همچنان به منابع لایزال بیشتری دست می‌یابیم.» ذهنیت طرفداران آب ژرف نیز از همین ایده كلی پیروی می‌كند! خشكسالی در هیچ كجا به اندازه پایتخت سابق ایران، اصفهان، شهر كویری مركز ایران قابل مشاهده نیست. این شهر محل گذر رودخانه‌ای است كه زمانی پرآب بوده و زاینده‌رود یا رودخانه زندگی نامیده شده بود. طی پانزده سال گذشته این رودخانه خشك بوده است كه نتیجه بارندگی اندك و عدم مدیریت صحیح مصرف آب بوده است.
دولت‌های پی‌درپی گذشته اقدامی برای اصلاح سوءمدیریتی كه منجر به كمبود آب شده انجام داده‌اند؟ آیا دولت جدید كاری برای مبارزه با بیابان‌زایی انجام خواهد داد؟
آب زاینده‌رود به مردم مناطق مركزی ایران عمدتا در استان‌های چهارمحال‌وبختیاری، اصفهان و یزد حیات می‌بخشید. قبل از خشك شدن، آب به ازای هر نفر 240 لیتر بود. تنها 8 درصد از ظرفیت 1.4 میلیارد مترمربعی سد زاینده‌رود در سال‌های اخیر پر می‌شود و حجم مخزن سد زاینده‌رود 128 میلیون مترمربع است كه فقط برای مصارف شرب اصفهان و یزد از طریق خط انتقال مصرف می‌شود. سوءمدیریت آب، سدسازی بیش از حد روی رودخانه‌ها، جبران كمبود آب برای توسعه صنعتی شهرها از طریق طرح‌های انتقال آب و البته خشكسالی از عوامل اصلی بحران آب در ایران است.
زاینده‌رود مهم‌ترین رودخانه استان اصفهان است كه از دیرباز منبع تامین آب كشاورزی آبی و همچنین تامین آب شهری شهر اصفهان بوده است. در دهه‌های اخیر آب به‌طور فزاینده‌ای كمیاب شده است و حوضه نشانه‌هایی از شور شدن زمین‌های كشاورزی و افزایش آلودگی در پایین‌دست رودخانه را نشان داده است. اگرچه افزایش ذخایر از طریق انحراف حوضه به سمت بالادست زاینده‌رود انجام شده است، اما تهدیدات قابل توجهی برای كشاورزی آبی وجود دارد كه ناشی از رقابت شدیدتر برای آب از بخش‌های رو به رشد شهری و صنعتی، ادامه شور شدن در بخش‌های پایین‌تر حوضه و بدتر شدن كیفیت آب در طول رودخانه است. رودخانه زاینده‌رود كه به طول 400 كیلومتر از رشته‌كوه‌های زاگرس در غرب از میان پارك‌ها و زیر پل‌های دوره صفویه می‌گذرد اكنون خشك است و كف رود جای خود را به خاك و سنگ داده است.
خشك شدن رودخانه دلایل مختلفی دارد. كاهش بارندگی و برنامه‌های غلط توسعه صنعتی در مركز ایران طی شصت سال گذشته می‌تواند به عنوان منشأ خشكسالی زاینده‌رود شناخته شود. وقتی رودخانه خشك شد، كانال‌های آبیاری در استان خشك شد و كشاورزی متوقف شد و این امر منجر به متروك شدن بسیاری از روستاها شد. بیش از 54 شهر استان اصفهان در تابستان امسال با جیره‌بندی مواجه بودند. گروهی ساختن سد‌ها و انحراف آب را عامل اصلی ناپدید شدن این رودخانه می‌دانند و فكر می‌كنند كه دولت‌های گذشته با فقدان حساسیت محیط زیستی و آینده‌نگر جریان رودخانه را برای تامین آب استان‌های خشك‌تر اطراف مانند یزد و كرمان منحرف كرده است.
ارزیابی پیامدهای كشاورزی در حوضه رودخانه‌ای خشك در ایران و ترسیم راه‌هایی برای بهبود مدیریت آب در آینده با داشتن برنامه‌ای درازمدت ممكن است. سطح كشت آبی در حوضه زاینده‌رود طی شصت سال گذشته دو برابر شده است كه منجر به كاهش جریان رودخانه شده است. این امر بر میراث فرهنگی و چهره شهر اصفهان با اتكای شدید به آب و پل‌های باستانی اثر می‌گذارد. هدررفت آب بر تالاب اصلی منطقه یعنی تالاب گاوخونی و تنوع زیستی و عملكرد آن نیز اثر گذاشته است. پایش هدررفت آب و پیامدهای آن با تجزیه و تحلیل تغییرات در زمین‌های كشاورزی، جنگل‌ها، مناطق شهری ممكن است. به این ترتیب باید با جزییات مشخص شود كه عامل انسانی وقوع خشكسالی چیست تا بر اساس این شناخت، سناریوهای استفاده پایدار برای حوضه زاینده‌رود مشخص شود.
منبع: اعتماد