میم؛ از جوك بصری تا براندازی سیاسی
حتی اگر تا به امروز نمی‌دانسته‌اید «میم اینترنتی» چیست، اما با قاطعیت می‌توان گفت كه حداقل یك‌بار در تولید یا بازنشر آن نقش داشته‌اید. میمها از دیرباز وجود داشتند و در دوره اشباع فرهنگ اینترنتی با میم باید گفت كه آنها از اینترنت شروع نشده‌اند.
دنیای قلم - ایمان رنجكش: حتی اگر تا به امروز نمی‌دانسته‌اید «میم اینترنتی» چیست، اما با قاطعیت می‌توان گفت كه حداقل یك‌بار در تولید یا بازنشر آن نقش داشته‌اید.
میمها از دیرباز وجود داشتند و در دوره اشباع فرهنگ اینترنتی با میم باید گفت كه آنها از اینترنت شروع نشده‌اند. در زبان فرانسه، كلمه «meme» و در زبان یونانی، كلمه «mimoúmai» به معنای «تقلید كردن» است؛ ایده، رفتار یا روشی برای انتقال ایده‌های فرهنگی، نمادها یا رسم‌هایی قابل انتقال از ذهنی به ذهن دیگر از طریق نوشتار، سخنرانی، ژست‌ها، مناسك یا سایر پدیده‌های تقلیدپذیر با مضمونی قابل تقلید. اگرچه شناسایی اولین میم تا به حال دشوار است، اما آنچه امروز در رسانه‌ها بیشتر با مضمون محتواهای طنز اینترنتی اعتبار دارد، اولین‌بار توسط ریچارد داوكینز در سال 1976 در كتاب «ژن خودخواه» ابداع (یا باب شد، یا به كار رفت) شد.
این كلمه در آن زمان به یك ایده، رفتار یا سبكی نسبت داده شد كه از فردی به فرد دیگر در یك فرهنگ سرایت می‌كند؛ اصطلاحی كه به گفته خودش بعدها در فضای اینترنت به سرقت رفته است. او این اصطلاح را ابداع كرد تا نشان دهد كه چگونه فرهنگ بشری می‌تواند خود را تكرار كند و از این نظر، الگوهای رفتاری احتمالا از زمانی كه انسان‌ها فرهنگ‌های مشتركی داشته‌اند، وجود داشته است.
فرهنگ دیجیتال، رسانه و اقتصاد میم‌های اینترنتی یكی از واضح‌ترین جلوه‌های این واقعیت است كه چیزی به نام فرهنگ دیجیتال وجود دارد. به زبان ساده میمها آیتم‌هایی از فرهنگ دیجیتال بوده كه از طریق اینترنت و پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی در اشكال مختلفی مانند تصویر، صوت، ویدیو و gif عموما با ماهیت طنز منتشر می‌شوند و با ظهور پلتفرم‌هایی چون اینستاگرام و تیك‌تاك، قدرت مضاعفی گرفت؛ محتواهایی كه مردم با صراحت آنها را می‌سازند و سپس برای تفسیر به جهان ارسال می‌كنند.
گستره استفاده از میم آن‌قدر وسیع است كه از آنلاین‌شاپ تا خبرگزاری و از سرگرمی تا سیاست كاربرد دارد. در دنیایی كه ساعت‌های زیادی را طی روز در بمباران خبری و تولید محتوا سیر می‌كنیم، این قالب میم است كه در عرض چند ثانیه قابل خواندن و درك بوده و نظر شما را به خود جلب كرده و موثرتر از سایر شیوه‌ها، مفهوم مدنظر را به مخاطب القا می‌كند. میم در عین حفظ انحصار، روحیه اجتماع آنلاین را تسهیل می‌سازد. در كاركردهای رسانه‌ای، میمها را می‌توان كارتون‌های سرمقاله‌ای برای عصر اینترنت برشمرد؛ مفهومی كه حتی كاركرد رسانه‌های مدرن را هم دستخوش تغییرات اساسی قرار داده تا جایی كه شاهد بودیم برخی از رسانه‌ها مثلا در پوشش خبری مراسم مت گالا از «خبرنگار میم» استفاده كرده‌اند. میمها قابلیت درآمدزایی هم دارند و امروز قاطبه صفحات تولیدكننده محتوا، متوسل به ساخت میم برای فروش و كسب شهرت برای كسب و كار خود شده‌اند. میمها به یك «دارایی دیجیتال» تبدیل خواهند شد. جالب است بدانید چندی پیش میم فارسی مشهور رضاپیشرو به صورت nft(1) (توكن‌های غیرقابل تعویض) به قیمت 240 میلیون تومان فروخته شد.
نوجوانان و میم - نوجوانان و نسل z ارتباط بهتری با مفهوم میم دارند. آنها ترجیح می‌دهند تا به جای معاشرت مستقیم با اطرافیان، مفهوم موردنظرشان را در شبكه‌های اجتماعی در قالب میم به دیگران عرضه كنند و یك هویت جمعی متمایز بسازند. با مشاهده سیل صفحات تولیدكننده میم در اینستاگرام پی می‌بریم كه گردانندگان آنها بیشتر در این رده سنی هستند.
میم در سیاست- به گفته محققانی كه در حال بررسی اشكال مدرن ارتباطات هستند، میمها جنبه جدی نیز دارند. آنها به خودی خود یك زبان هستند، با ظرفیت فراتر از فرهنگ‌ها و ساختن هویت‌های جمعی بین مردم؛ این جو‌ك‌های بصری قابل اشتراك می‌تواند ابزار قدرتمندی برای ابراز خود، ارتباط، نفوذ اجتماعی و حتی براندازی سیاسی باشد. میم‌های سیاسی را می‌توان موثرترین راه برای شعله‌ور كردن مشاركت سیاسی به شمار آورد. اولین جلوه‌های آن در آستانه جنگ روسیه و اوكراین بود كه دولت اوكراین شروع به انتشار میم در حساب رسمی توییتر خود به عنوان راهی برای جلب حمایت مردمی كرد. یكی از میمها كه در نوامبر 2021 منتشر شد، از طنز برای تضعیف علنی انكار روسیه در مورد طرح حمله به اوكراین استفاده كرد. یكی دیگر از یك میم سردرد ساده برای انتقال استرس ناشی از همسایه بودن با روسیه استفاده كرد. این الگوهای رفتاری اگرچه ساده و طنزآمیز بود، اما هزاران نفر را تشویق كرد تا در گفت‌وگو درباره واقعیت نگران‌كننده جنگ قریب‌الوقوع مشاركت كنند. در ایالات‌متحده تعدادی محقق، میم‌های فیس‌بوك را در طول انتخابات ریاست‌جمهوری 2016 بررسی كردند.
به طور كلی، آنها دریافتند كه صفحات میم فیس‌بوك درباره نامزدهای ریاست‌جمهوری، دونالد ترامپ و هیلاری كلینتون، لحن منفی دارند. میم‌های ترامپ بیشتر به مدل مو و حالات صورت او اشاره می‌كردند، درحالی كه میم‌های كلینتون به رسوایی ایمیل و روابط او اشاره می‌كردند. میم به مردم عادی اجازه می‌دهد تا از رسانه‌های جریان اصلی كه در طول تاریخ دروازه‌بان مضامین و گفتمان‌های سیاسی بوده‌اند، عبور كنند. اكنون، سازندگان میمها این قدرت را دارند كه ایده‌ها را با مخاطبان آنلاین به طور گسترده به اشتراك بگذارند، مكالمات سیاسی را شكل دهند و درنهایت بر سرنوشت جامعه تاثیر بگذارند. میم‌های سیاسی علاوه بر اینكه به آن هیاهویی می‌افزایند كه در رسانه‌های اجتماعی در معرض آن قرار می‌گیریم، ابزاری خرابكارانه برای به چالش كشیدن گفتمان‌های مسلط دولت‌های استبدادی فراهم می‌كنند. میم‌های سیاسی توازن قدرت را برهم می‌زنند و به افراد عادی اجازه می‌دهند تا صدای خود را به صورت بلند و ناشناس بیان كنند و می‌توان از آنها به عنوان وسیله‌ای برای ابراز خشم و نارضایتی سیاسی استفاده كرد.
نظریه‌های توطئه- میمها جنبه تاریك هم دارند؛ كمك به انتشار اطلاعات نادرست و تئوری‌های گزیده و توطئه كه می‌توانند تاثیراتی در دنیای واقعی داشته باشند، همان‌طور كه در طول همه‌گیری كووید-19 و واكسن آشكار شد، میمها به شكل نظریه‌های توطئه ظاهر شدند كه محتواهای بدون پشتوانه علمی بسیار بر مردم تاثیر گذاشت.
به طور كلی با چالش‌های سلامت روان و سوادرسانه در جامعه، میم‌های توطئه ممكن است مشكل‌سازتر باشند. بعد از اینكه فرد یا گروهی از افراد نظراتی نزدیك به شما را به اشتراك می‌گذارند، شما بلافاصله احساس تعلق كرده، بازنشر می‌كنید و این به باورهای شما در راستای اهداف خاص مسیر می‌دهد. به زودی هر لحظه فرهنگی و هر خبری یك الگوی رفتاری همراه خواهد داشت و آن میم بخش بزرگی از گفت‌وگوهای جریان اصلی در مورد آن رویداد خواهد بود كه به راحتی با تبدیل شدن به یك روند ویروسی، محبوبیت پیدا می‌كند. جلوگیری از گسترش آن اجتناب‌ناپذیر است و با وجود عمر كم یك میم اما قابلیت تكامل آن در طول زمان وجود دارد. بازاریابی، اقتصاد، مذهب، سیاست و به هرجا كه بنگریم، ردپای میمها در آن وجود خواهد داشت. میمها بذرهایی هستند كه جنبش‌های اجتماعی از آن رشد می‌كنند اما برای گل دادن، باید خانه‌های خود را در زمین حاصلخیز اذهان و فرهنگ‌ها بجویند و اثرات مثبت یا منفی آن تا حد زیادی به نحوه استفاده ما از آن بستگی دارد.
منابع:
nytimes.com, memes.com, wired.co.uk, bbc.com, memes to movements
پاورقی: 1- non-fungible token.