زلزله‌های تركیه و آنچه برای ما آموختنی است

دنیای قلم - مهدی زارع: سال ۲۰۲۳ رو به پایان است و  مهم‌ترین رخداد زلزله در این سال در همسایگی ما در ۶ فوریه ۲۰۲۳ رخ داد. ضمنا در بیستمین سالروز زلزله ۵‌دی‌ماه ۱۳۸۲ بم مرور درس‌ها از این فجایع انسانی الزامی است.

تركیه و شمال غرب سوریه با دو زلزله در ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ لرزیدند. زلزله اول با بزرگای 7.8 و دومی 7.5 در گسل‌های امتداد لغز چپگرد منطقه گسل آناتولی شرقی موجب تلفات بسیار و تخریب گسترده شد. تعداد قربانیان در تركیه حدود ۵۱ هزار نفر و در سوریه از 10 هزار نفر فراتر رفت و بیش از 119 میلیارد دلار خسارت وارد كرد. این زمین‌لرزه‌ها به ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها در سراسر منطقه آسیب رساند. به عنوان مثال، باند فرودگاه هاتای تركیه در سه روز اول پس از زلزله به دلیل گسیخته شدن با گسل زمینلرزه‌ای به روی ترافیك هوایی بسته شد. در ماه‌های اول جمعیت آسیب‌دیده به سرپناه، لباس گرم زمستانی، غذا، گرمایش و پتو نیاز داشتند.

نیازهای پزشكی نیز به دلیل تعداد افراد مجروح، تخریب بیمارستا‌ن‌ها و آسیب به زیرساخت‌های بهداشتی حیاتی بود. تمامی ۱۰ ماه گذشته عملیات آواربرداری از مناطق تخریب‌شده و تخریب ساختمان‌های نیمه ویران همچنان ادامه داشته است. حداقل ۲۳۰ هزار ساختمان در 11 استان تركیه آسیب‌ دیده یا ویران شد و حدود ۱۱ هزار ساختمان در شمال غرب سوریه به‌طور كامل یا جزیی در این زمینلرزه‌ها تخریب شده است. ما در تهران براساس یك برآورد در سال ۱۳۹۷ (پنج سال قبل) بیش از ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار واحد مسكونی داریم كه ۸۷ درصد مجموع خانه‌های تهران هستند. در یك زمینلرزه كه فقط ۱۰ درصد از واحد‌های مسكونی تهران آسیب ببیند یا تخریب شوند تقریبا حدود آسیب فیزیكی ما در یك زمینلرزه در تهران به حدود آسیب‌ها در زمینلرزه‌های ۶ فوریه ۲۰۲۳ تركیه می‌رسد. 

 آیین‌نامه زلزله تركیه در سال 2018 به‌روزرسانی شده بود ولی بسیاری از بناها همچنان بدون توجه به آیین‌نامه زلزله ویرایش قبلی و فعلی زلزله در تركیه ساخته شده بودند. با درس گرفتن از رویدادهای زلزله‌های تركیه در 6 فوریه 2023، تركیه و همه كشور‌های در حال توسعه مانند كشور ما باید مقررات ساختمانی خود را از دیدگاه زمینلرزه‌ها مجددا ارزیابی و به روز كنند تا تاب آوری ساختمان‌ها و زیرساخت‌های خود را برای زلزله‌های بعدی افزایش دهند.
آشفتگی مردم در منطقه زلزله‌زده به ویژه در استان‌های بسیار آسیب‌دیده هاتای، قهرمان مرش و آدیدامان در گسترده شدن آسیب‌ها موثر بود. آموزش مردم در مورد آمادگی در برابر زلزله ضروری است. مردم در جوامع لرزه‌خیز در كشور‌های درحال توسعه باید از روش‌های تخلیه در هنگام زلزله آگاه شوند، كیت‌های اضطراری داشته باشند و بدانند كه چگونه در حین و پس از زلزله واكنش نشان دهند. 

سامانه هشدار پیش هنگام زلزله در استانبول حدود 600 كیلومتر از كانون زلزله‌های 2023 دور بود و عملا در این زلزله‌ها برای منطقه زلزله‌زده تولید هشدار نمی‌توانست انجام دهد. زیرساخت اولیه هشدار روی گوشی‌های موبایل از سوی شركت گوگل در تركیه فراهم شده بود كه در هنگام زمینلرزه‌های 6 فوریه هشدار پیش هنگام تولید نكرد. این سامانه‌ها برای ایمنی زیرساخت‌ها مهمند و در صورت اطلاع‌رسانی درست به مردم، به افراد اجازه می‌دهد تا در صورت امكان برای دریافت خدمات اضطراری آماده شوند. ایجاد و توسعه زیرساخت ارتباط و مخابراتی موثر برای انتشار هشدارها حیاتی است.
در زمینلرزه‌های تركیه 2023 نبود واكنش آنی كارآمد اضطراری و عدم هماهنگی بین سازمان‌های مختلف به ویژه در 72 ساعت اول پس از زمینلرزه‌ها موجب گسترده‌تر شدن خسارت‌ها شد. 
تاب‌آوری شامل پرداختن به جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی نیز هست. در زلزله‌های تركیه 2023 نبود راهبرد برای حمایت از جوامع آسیب‌دیده به ویژه در استان‌های جنوبی این كشور و وجود فساد و بحران گسترده اقتصادی در دستگاه اداری موجب شد تا كمك‌های مالی به جمعیت‌های آسیب پذیر به‌طور نامتناسبی توزیع شود.
بیش از 15 بیمارستان بزرگ به دلیل زلزله 6 فوریه 2023 در تركیه و سوریه از مدار خدمت رسانی خارج شدند. دو بیمارستان بر سر بیماران و كاركنان‌شان فرو ریخت. 57 درصد از بیمارستان‌های دولتی سوریه آسیب دید. شناسایی زیرساخت‌های حیاتی و برنامه‌ریزی برای تاب‌آوری آن ضروری است. در زلزله‌های تركیه بیمارستان‌ها، خدمات اورژانس و سایر تاسیسات حیاتی در 9 استانی كه بیشترین خسارت را در تركیه دیدند آسیب جدید دید. 21 بیمارستان صحرایی از سوی 19 كشور به عنوان كمك صحرایی در مناطق زلزله‌زده تركیه برپا شد. تركیه در بهره‌گیری از كمك‌های بین‌المللی در زمینلرزه‌های 6 فوریه موفق شد از همكاری حدود 120 كشور استفاده كند. كشور‌های كمك‌كننده به سوریه حدود 20 كشور بودند. 
بر اساس برآوردها این زلزله‌‌ها حدود 116 تا 210 میلیون تن آوار تولید كرد. زمینلرزه كوجائلی، مرمره در سال 1999 در تركیه حدود 13 میلیون تن آوار تولید كرده بود. اثر ثانوی این نخاله‌ها و آوار شامل زمین‌لغزش‌ها كه به تخریب جاده‌ها و بخش‌های مختلف مناطق مسكونی انجامید بر مشكلات امدادرسانی افزود. دفن و دپوی آوار به تشكیل میدان‌های نخاله جدید در پیرامون شهر‌ها و روستاها انجامید كه بعضا با آلودگی وسیع محیط پیرامون مناطق مسكونی همراه شد. پیش‌بینی‌های لازم در مناطق لرزه‌خیز برای كنترل آوار در پیشگیری از بسیاری از آلودگی‌های بعدی بسیار مهمند.