71 سال چالش سازماندهی كاهش ریسك زلزله در ایران

دنیای قلم - مهدی زارع: در 23 بهمن 1331 زمین‌لرزه طرود در 140 كیلومتری جنوب شاهرود به بزرگای 6.5 در بخش مركزی ایران در حاشیه دشت كویر (كویر نمك بزرگ) رخ داد كه بر اثر آن 930 نفر كشته شدند. بررسی این زلزله توسط استاد ارمنی-ایرانی ستراك ابدالیان انجام شد كه اولین پژوهش روی یك زمین‌لرزه در ایران پس از وقوع آن بود و اول بار براساس چنین پژوهشی مقاله‌ای نیز منتشر شد. 

5 سال پس از طرود، پیشرفت‌هایی در زمینه مطالعات زمین‌شناسی زلزله با تاسیس موسسه ژئوفیزیك در دانشگاه تهران در سال 1336 به عنوان موسسه پایش و گزارشگر فعالیت‌های لرزه‌ای ایران تاسیس شد.  دو زمین‌لرزه مهم در سال 1336 یكی زمین‌لرزه 12 تیر 1336 سنگچال جنوب آمل با بزرگای 6.8 و تلفات بیش از 1100 نفر و دومی زمین‌لرزه ۲۲ آذر ۱۳۳۶ فارسینج كرمانشاه با بزرگای 7.1 و تلفات بیش از 1100 نفر بود. بلافاصله پس از این دو زمین‌لرزه یكی از اولین اقدامات قانونی كه در ایران در راستای كاهش سوانح انجام شد، تاسیس سازمان دفاع غیرنظامی در زمستان 1336 بود. این سازمان زیرنظر وزارت كشور فعالیت می‌كرد و تحت حمایت نیروهای ارتش و انجمن شیر و خورشید سرخ ایران بود. سازمان دفاع غیرنظامی كشور، در روز ۲۵ بهمن ماه ۱۳۳۶ بنیاد نهاده شد. این سازمان با هدف جلب مشاركت مردم سراسر كشور برای پدافند از كشور تاسیس شد و گفته شد همان‌طور كه ارتش به منظور دفاع از حدود و ثغور كشور به وجود آمده، سازمان دفاع غیرنظامی كشور نیز كه وظیفه آن آماده ساختن مردم برای مواجهه با اوضاع و شرایط استثنایی و مواقع اضطرار است، باید تجهیز شود. 

در قانون راجع به تشكیل سازمان دفاع غیرنظامی، مصوب ۱۸ آذر ۱۳۳۷ مجلس شورای ملی و ۱۸ بهمن ۱۳۳۷ مجلس سنا آمده بود: ماده ۱ - به منظور حفظ جان و مال افراد كشور از تعرضات هوایی و حوادث طبیعی و سوانح غیرمترقبه و تقلیل اثرات آن و همچنین تقویت روحی ‌و ایجاد علائق و همكاری متقابل بین افراد در مواقع غیرعادی و اضطراری سازمانی به نام سازمان دفاع غیرنظامی كشور وابسته به وزارت كشور تاسیس می‌گردد كه در هر حال تحت‌نظر مستقیم استاندار یا فرماندار انجام وظیفه می‌نماید. 

زمین‌لرزه 10 شهریور 1341 بوئین‌زهرا با بزرگای 7.0 در منطقه جنوب قزوین، رخ داد. بیش از 12 هزار نفر كشته شدند، نزدیك به 30 هزار نفر مجروح شدند، بوئین‌زهرا و 91 روستای اطراف ویران شدند. طی چند روز پس از فاجعه زلزله بوئین‌زهرا، بنا به درخواست نهادهای دولتی ایران، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسكو) دو هیات به منظور بررسی زلزله بوئین‌زهرا به ایران اعزام كرد. مطالعه جنبه‌های مهندسی زلزله بوئین‌زهرا آغازی برای مطالعه زمین‌لرزه‌های بزرگ در ایران بود. همچنین در سال 1341 سازمان زمین‌شناسی و اكتشافات معدنی ایران براساس پروژه صندوق ویژه برنامه توسعه سازمان ملل متحد در تهران تاسیس شد. این سازمان با كمك‌های مالی سازمان ملل متحد و دولت شروع به بررسی سامان یافته زمین‌شناسی در تمام نقاط ایران كرد، به نحوی كه تا سال 1357 نقشه‌های به مقیاس 250 هزارم ایران تهیه شد گرچه كه تكمیل انتشار همه این نقشه‌ها با پایان سال‌های دهه 60 شمسی طول كشید. پس از زلزله 1341 بوئین‌زهرا، یونسكو سمیناری بین‌المللی را در دانشگاه تهران برگزار كرد و در این سمینار مقدماتی درباره تدوین آیین‌نامه ساختمانی زلزله در ایران بحث شد. پیش‌نویس این آیین‌نامه از سوی شادروان مهندس علی‌اكبر معین‌فر در سال 1343 در سازمان برنامه و بودجه تهیه شد. در زمین‌لرزه دشت بیاض با بزرگای 7.1 در 9-6-1347، در منطقه‌ای دشت بیاض و دشت خضری در شمال بیرجند بیش از 10 هزار نفر جان باختند و بیش از 160 روستا یا ویران شدند یا آسیب دیدند.

زمین‌لرزه بعدی در قسمت غربی گسل دشت بیاض و تقریبا 20 ساعت پس از زلزله دشت بیاض در 10 شهریور 1347 با بزرگای 6.8 در فردوس و همچنین 3 روز بعد، دو پس‌لرزه به ترتیب با بزرگای 6.3 و 5.5 در منطقه فردوس و بسیاری از روستاهای دیگر تقریبا ویران شد و بیش از 750 نفر جان باختند. 

پس از این دو زمین‌لرزه اولین آیین‌نامه ملی ساختمانی ایران برای طراحی ساختمان‌های مقاوم در برابر ایران، معروف به استاندارد ایران isiri (موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران)، آیین‌نامه استاندارد 519، در سال 1348 تصویب و اجرا شد. پس از زلزله 1347 دشت بیاض، سازمان امداد و نجات شیر و خورشید سرخ به منظور انجام واكنش اضطراری سوانح طبیعی در ایران تاسیس شد. 
پس از دشت بیاض 1347 دومین تیم پژوهشی به عنوان ماموریت یونسكو به ایران اعزام شد. سازمان نقشه‌برداری كشور برای اولین‌بار پس از وقوع زلزله در ایران، عكس‌های هوایی در مقیاس 1:7500 برای مناطق زلزله‌زده تهیه كرد. پس از دشت بیاض 1347 بررسی سامان‌یافته زمین‌لرزه ازسوی تیم‌های پژوهشی مفصلا انجام شد. 
پروژه مشترك تحقیقات لرزه‌خیزی ایران بین دفتر فنی سازمان برنامه و بودجه با مسوولیت زنده‌یاد مهندس علی‌اكبر معین‌فر و دانشگاه امپریال كالج لندن و با مسوولان زنده‌یاد پروفسور نیكلاس آمبراسیز آغاز شد. 
مهندس معین‌فر در سال 1353 اولین شبكه شتاب‌نگاری زلزله‌های ایران را زیرنظر سازمان برنامه و بودجه تاسیس كرد. در سال 1355، تصاویر ماهواره‌ای با پوشش سراسری ایران منتشر شد. 
در زمین‌لرزه 21 فروردین 1351 قیر و كارزین در استان فارس با بزرگای 6.9 با 5 هزار كشته و 1710 مجروح در 50 روستا گزارش شد. پس از زلزله كارزین قیر، نقش سازمان پدافند غیرنظامی ایران در مدیریت ریسك سوانح در ایران افزایش یافت، پس از انقلاب اسلامی در سال 1357 سازمان پدافند غیرعامل منحل شد و وظایف آن به سازمان بسیج مستضعفین واگذار شد.