هتل ولنجك و لزوم قانون حریم گسل‌های فعال

دنیای قلم - مهدی زارع: در این روزها خبر ساخت بناهای مهم از قبیل هتل بلندمرتبه ولنجك روی گسل فعال شمال تهران و ساخت استادیوم در حریم خطرناك زمین‌شناختی در جنوب تهران بیش از پیش نشان می‌دهد كه نیاز به قانون حریم ممنوعیت و تعیین تكلیف ساخت و ساز - یا ممانعت از آن- در حریم گسل‌های فعال وجود دارد. در سوابق موضوع از گذشته تا امروز می‌توان نیاز به چنین قانونی را مشاهده نمود. در 21 مهر 1399 سیزدهمین نشست شورای عالی شهرسازی و معماری ایران با حضور، وزیر راه و شهرسازی، رییس شورای اسلامی شهر تهران، شهردار تهران، رییس ستاد مدیریت بحران كشور، برگزار شد. «... تهیه و تدقیق نقشه گسل‌های شهرهای تهران، كرج، تبریز، مشهد، زنجان و كرمان در محدوده شهری و حاشیه ۳۰ كیلومتری آن و تعیین حریم آنها در مقیاس «یك‬ دو‬ هزارم‬» انجام و ارایه و مقرر شد مركز تحقیقات راه، مسكن و شهرسازی به عنوان مجری طرح طی ۲ ماه آینده ضوابط ساخت و ساز در این نواحی را ابلاغ كند. همچنین مقرر شد ایجاد ساختمان‌های بلند به‌صورت موردی و نقطه‌ای ممنوع شود و طرح پیشنهاد و ضرورت آن تنها در قالب محور و پهنه ارایه شود. شورای عالی شهرسازی نقشه حرایم گسل‌ها را متعاقبا منتشر خواهد كرد...» در امریكا و ایالت كالیفرنیا مناطق گسل زلزله در قانون منطقه‌بندی گسل‌های فعال - قانون آلكوئیست-پریولو alquist-priolo مشخص شده است. هدف این قانون كاهش تلفات ناشی از گسیختگی سطحی است. كالیفرنیا این قانون را پس از زلزله مخرب 1971 سن فرناندو (با بزرگای 6.6) مصوب كرد كه با گسیختگی‌های سطحی گسترده‌ای همراه بود كه به سازه‌های متعدد آسیب رساند. یك گسل فعال، در این قانون گسلی است كه در 11 هزار سال گذشته در زمان هولوسن - گسیخته شده است. این قانون در 22 دسامبر 1972 به قانون كالیفرنیا امضا شد تا ریسك گسیختگی گسل‌های سطحی سازه‌ها را برای سكونت انسان كاهش دهد. این قانون در شكل فعلی خود دارای سه ماده اصلی است: 
1- سازمان زمین‌شناسی كالیفرنیا (كه در آن زمان به عنوان بخش معادن و زمین‌شناسی كالیفرنیا شناخته می‌شد) مسوول است تا نقشه‌های دقیقی از آثار سطحی گسل‌های فعال شناخته شده تهیه كند. این نقشه‌ها شامل مكان دقیقی كه در آن گسل‌ها سطح را قطع می‌كنند و یك منطقه حائل در اطراف اثر (های) شناخته‌شده سطحی است.
2- صاحبان املاك (یا نمایندگان آنها) را ملزم می‌كند كه قبل از فروش ملك، به‌طور رسمی و قانونی افشا كنند كه دارایی آنها در محدوده‌های تعیین شده در آن نقشه‌ها قرار دارد و 

3- ساخت و ساز جدید خانه‌ها در این مناطق را ممنوع می‌كند، مگر اینكه یك بررسی جامع زمین‌شناختی نشان دهد كه گسل خطری برای سازه مورد نظر ایجاد نمی‌كند.
این اقدام یكی از چندین موردی است كه قوانین و شیوه‌های ساختمانی را برای بهبود ایمنی در برابر زلزله تغییر داد. این تغییرات به منظور كاهش خسارات ناشی از زلزله‌های آینده است.
این قانون ایالتی نتیجه مستقیم زلزله 1971 سان فرناندو (كه «زلزله سیلمار» نیز نامیده می‌شود) بود كه با گسیختگی‌های سطحی گسترده همراه شد كه به خانه‌ها، ساختمان‌های تجاری و اداری و عمومی آسیب رساند. گسیختگی سطحی عیان‌ترین خطر لرزه‌ای است كه از آن جلوگیری می‌شود. در ژانویه 1972، فرماندار كالیفرنیا و رییس‌جمهور بعدی، رونالد ریگان، شورای زلزله فرمانداری را به عنوان واكنشی به رخداد زلزله سان فرناندو تاسیس كرد كه توصیه‌های آن شورا منجر به این قانون شد. این قانون در 7 مارس 1973 لازم‌الاجرا شد. این قانون چند سال بعد اصلاح شد تا شامل تعهد افشا برای دارندگان مجوز املاك باشد. 
 نخستین گزارش‌ها در ایران در مورد گسل‌های تهران، گزارش «چالنكو» در بهمن 1352 با عنوان «گزارش چارچوب زمین‌ساختی پهنه تهران» و همچنین در سال 58 با عنوان «معرفی و بررسی گسله‌های كواترنر ناحیه تهران» بود. در گزارش سازمان زمین‌شناسی كشور سال 1358، در 32 صفحه، از سوی منوچهر قریشی و بهرام ارژنگ با جزییات بیشتری در مورد گسل‌های تهران توضیح داده شد. در سال 1363 گزارش شماره 56 سازمان زمین‌شناسی لرزه‌خیزی و لرزه زمین‌ساخت تهران شامل نقشه گسل‌های این محدوده از سوی بربریان و همكاران منتشر شد. در آیین‌نامه بین‌المللی ساختمان‌ها به تعیین استانداردها در چارچوب فرمول‎های مشخص برای تعیین پهنه عقب‌نشینی ساخت سازه‎ها بر پایه متغیرهای اصلی گسل و سازه پرداخته و این حدود در فرادیواره و در فرودیواره گسل تعریف شده است. پژوهش یكی از دانشجویان سابق دكتری نگارنده، خانم دكتر دی ناز ایرانبدی، در سال 1390 روی گسل‌های جنوب تهران برای تعریف حریم گسیختگی و ساخت و ساز نشان داد كه نوع سازه و ژرفای شمع سازه نیز در تعیین حریم دوری از گسیختگی ناشی از گسل سطحی اثر بسزایی دارد.
 شهرداری تهران اجازه ساخت روی گسل‌های لرزه‌زای تهران را داده و بیشتر این گسل‌ها با ساختمان‌های بلند و كوتاه پوشیده شده‌اند. در مصوبه 23/2/1397 شورای عالی شهرسازی و معماری درخصوص حریم گسل‌های زلزله شهرهای ایران پیرامون «حریم گسل‌های زلزله شهرهای ایران» تكالیف و وظایفی برای واحد‌ها و سازمان‌های مربوطه آمده بود: الف) پهنه‌بندی حریم گسل‌های زلزله شهرهای تهران، تبریز و كرمان... مورد تایید و تصویب قرار گرفت و مقرر شد اسناد مربوطه توسط دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری به مراجع ذی‌ربط ابلاغ گردد، بلندمرتبه‌سازی (براساس چارچوب تعیین‌شده در مصوبات شورای عالی) در پهنه گسل‌های اصلی ممنوع است، وظیفه نظارت بر حسن انجام این بند با همكاری موثر نهادهای مدنی شهرهای مذكور (ازجمله شورای اسلامی شهر) برعهده اداره كل راه و شهرسازی استان مربوطه و دفتر نظارت بر طرح‌های توسعه و عمران است، ادارات كل راه و شهرسازی استان‌های مربوطه و شهرداری تهران موظفند طرح تفصیلی شهرهای تهران، تبریز و كرمان را با درنظر گرفتن كاربری‌های مجاز به استقرار در پهنه‌های گسلی مورد بازنگری قرار داده و جهت تصویب نهایی به شورای عالی ارسال نمایند، شهرداران شهرهایی كه اسناد پهنه‌بندی حریم گسل‌های آنها ابلاغ شده است (تهران، تبریز و كرمان) مكلفند ظرف مدت شش ماه از ابلاغ این مصوبه اطلاعات رقومی كلیه مستحدثات واقع شده بر حرایم گسل‌ها را تكمیل و نتیجه را جهت بررسی روند اجرایی شدن مصوبات مذكور، به مركز تحقیقات راه، مسكن و شهرسازی ارسال نمایند.
همچنین، ضوابط عام پیرامون سند پهنه‌بندی گسل‌های زلزله شهرهای ایران باید حداكثر تا سه ماه آینده تدوین و پس از طی فرآیند قانونی لازم به مراجع ذی‌ربط ابلاغ گردد، در تهیه نقشه گسل‌های كلانشهر‌ها، با تاكید بر برآورد نرخ لغزش و میزان جابه‌جایی گسل‌ها، در بازه زمانی ۵ ساله، تهیه و پس از طی فرآیند قانونی لازم به مراجع ذی‌ربط ابلاغ شود، همچنین ساختمان‌ها و تاسیسات بسیار مهم علاوه بر تعاریف و مصادیق ذكر شده در آیین‌نامه ۲۸۰۰، شامل مدارس و كلیه مراكز آموزشی و پرورشی دارای مجوز (شامل مهد كودك‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها و...)، كلیه جایگاه‌های سوخت (پمپ بنزین، پمپ گاز)، ساختمان‌های بلندمرتبه (طبق تعریف بازای مناطق مختلف) نیز خواهد بود. برای جابه‌جایی ساختمان‌های دولتی با اهمیت خیلی زیاد و خطرزا واقع در حرایم گسل‌ها، مقرر شد كارگروه اجرایی، سازمان مجری ساختمان‌های دولتی، سازمان برنامه و بودجه، وزارت كشور (سازمان مدیریت بحران كشور) و سازمان بهره‌بردار، تشكیل و آیین‌نامه اجرایی مرتبط را جهت ارایه به دولت تدوین نماید. در تاریخ 9/7/1397 ضوابط ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی كلانشهرها از سوی مركز تحقیقات راه و مسكن و شهرسازی منتشر شد.