با بی‌آبی در ایران چه كنیم؟
بارندگی سالانه در ایران در مناطق مختلف متفاوت است و سال به سال تغییر می‌كند. با این حال، برای درك بهتر، می‌توانیم به برخی از جدیدترین و قابل اعتمادترین داده‌ها نگاه كنیم.
دنیای قلم - مهدی زارع: میزان ورودی آب به سدهای كشور در ۹۹ روز ابتدایی سال آبی جاری (شروع مهر تا ۹ دی ۱۴۰۲) نسبت به مدت مشابه در سال كم‌بارش قبل، تقریبا برابری می‌كند؛ ولی در همین مدت شاهد افزایش ۲۰درصدی خروجی آب از سدها به‌منظور تأمین آب شرب، كشاورزی، صنعت و نیازهای زیست‌محیطی بودیم. در ۹۹ روز ابتدایی سال آبی جاری، ۶ میلیارد و ۵۲۰ میلیون مترمكعب خروجی آب از سدهای كشور داشتیم، درحالی كه این رقم در مدت مشابه سال قبل، ۵ میلیارد و ۴۵۰ میلیون مترمكعب بود. در همین مدت، میزان ورودی آب به سدهای كشور ۴ میلیارد و ۸۹۰ میلیون مترمكعب بود، مقایسه این رقم با میزان خروجی آب از سدها، نشان‌دهنده نقش موثر داشتن مخازن بزرگ در ذخیره‌سازی آب و تخصیص مدیریت‌شده آب به محل‌های مصرف در سال‌های كم‌بارش است.
بارندگی سالانه در ایران در مناطق مختلف متفاوت است و سال به سال تغییر می‌كند. با این حال، برای درك بهتر، می‌توانیم به برخی از جدیدترین و قابل اعتمادترین داده‌ها نگاه كنیم. میانگین بارندگی سالانه در ایران تقریبا 250 میلی‌متر است، كه در سال‌های آبی 1400-1399 به بعد حدود 180 میلی‌متر در سال برآورد شده است. این میزان بارندگی در سراسر كشور به‌طور نابرابر توزیع شده است كه مناطق شمالی و شمال غربی بیشترین میزان بارش را دارند در حالی كه مناطق مركزی و جنوبی به‌طور قابل توجهی كمتر از این میزان بارش را دریافت می‌كنند. در صورتی كه 250 میلی‌متر بارندگی سالانه داشته باشیم حدود 410 میلیون متر مكعب كل بارندگی سالانه یا 410 میلیارد مترمكعب در سال است، و این در حالی است كه در سه‌ساله اخیر كل بارش‌ها در كشور به حدود 180 میلی‌متر در سال و بنابر این حدود 250 میلیارد متر مكعب در سال رسیده است . در صورتی كه باران كافی در دسترس باشد، حدود 290 میلیارد مترمكعب در كشتزارها و زمین‌ها دچار تبخیر و تعرق می‌شود و در بهترین حالت حدود 120 میلیارد مترمكعب آن در زمین جذب و در آبخوان‌ها ذخیره می‌شود. از منابع برداشتی نیز كه نزدیك به 94 میلیارد مترمكعب در سال است، ۸۸ میلیارد مترمكعب در بخش كشاورزی، 5 میلیارد مترمكعب در بخش آشامیدنی و بهداشت و 1 میلیارد مترمكعب نیز در بخش صنعت مصرف می‌شود.
عملكردهای ناپایدار می‌تواند منجر به تخلیه منابع آب زیرزمینی شود و پیامدهای منفی برای محیط‌زیست و جمعیت‌های ساكن در مناطق خشك به دنبال داشته باشد. استخراج آب از منابع زیرزمینی زمانی پایدار تلقی می‌شود كه در دسترس بودن و كیفیت منابع آب را در درازمدت حفظ كند. به‌طور كلی، نرخ استخراج پایدار نباید از نرخ تجدید طبیعی آبخوان تجاوز كند. این موضوع تضمین می‌كند كه سطح و حجم آب زیرزمینی ثابت بماند و آسیبی به اكوسیستم وارد نكند. میزان استخراج پایدار برای یك سفره آبی خاص به عوامل مختلفی از جمله نوع آبخوان، نرخ تغذیه و الگوهای مصرف آب بستگی دارد. در برخی موارد، نرخ استخراج پایدار می‌تواند حداكثر تا 50 درصد كل آب‌های زیرزمینی موجود در آن منطقه باشد. با این حال، در بیشتر حالات میزان برداشت باید تا كمتر از 50 درصد موجودی آب‌های زیرزمینی محدود شود. استخراج آب پایدار از آب‌های زیرزمینی نباید از نرخ تجدید طبیعی آبخوان تجاوز كند. نظارت و مدیریت استخراج آب‌های زیرزمینی برای اطمینان از دسترسی طولانی‌مدت و كیفیت منابع آب برای نسل‌های آینده ضروری است. آنچه از آمار سال‌های اخیر برمی‌آید نشان می‌دهد كه حدود 78 درصد از آب‌های زیرزمینی در سال برداشت شده است. دلیل این مساله كمبود آب‌های ذخیره شده سطحی و نیندیشیدن جایگزین پایدار برای منابع آب است. بیش از ۹۰۰ هزار چاه در ایران وجود دارد و به نظر می‌آید كه ۴۰ درصد از این چاه‌ها غیرمجاز هستند، یعنی بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار چاه غیرمجاز است. حدود ۷.۵ درصد مساحت ایران شاهد فرونشست زمین است. بخش مهمی از این مساحت مناطق مسكونی ایران هستند و به نظر می‌رسد كه اگر با همین روند پیش‌برویم شاهد فرونشست گسترده‌تر خواهیم بود. میزان مصرف آب بالا است بنابراین فرآیند فرونشست ادامه خواهد داشت. حدود ۴۱ میلیارد متر مكعب برای چاه‌های مجاز پروانه صادر شده كه از این‌چاه‌ها آب برداشته شود و حدود ۱۰ میلیارد هم سالانه غیرمجاز برداشته می‌شود. در سه‌ساله اخیر چندین منطقه جدید فرونشست زمین در ایران شناسایی شده است، به ویژه در مناطق زیر: شهر تهران به ویژه در جنوب و جنوب غرب آن با فرونشست بیشتری مواجه است. استان همدان نیز شاهد فرونشست زمین بوده كه شهر همدان یكی از مناطق آسیب دیده است. همچنین شهر تاریخی اصفهان با فرونشست زمین مواجه بوده كه آثار و زیرساخت‌های میراث فرهنگی آن از محدوده مركزی شهر تا شمال آن و به ویژه پیرامون فرودگاه اصفهان، ورزشگاه نقش‌جهان و شاهین‌شهر در شمال اصفهان را تحت تاثیر قرار داده است. استان مازندران در دشت جنوبی دریای كاسپین به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی با مشكل فرونشست زمین مواجه شده است. شهر كرمانشاه و مناطق اطراف آن تحت تاثیر فرونشست زمین قرار گرفته است كه بدترین مناطق آن دشت كنگاور و حوضه روانسر است. استان خوزستان در جنوب غربی ایران به عنوان یكی از قطب‌های كشاورزی ایران به دلیل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و وجود سازندهای تبخیری مانند سازند گچساران و سازندهای كربناته مانند سازند آسماری - به عنوان پهنه‌ای جدید و مهم فرونشست زمین و برای وقوع فروچاله‌ها معرفی می‌شود.