آقای اردوغان! دالان جدید لازم نیست

دنیای قلم -مهدی زارع: اردوغان رییس‌جمهور تركیه روز چهارم مهر ماه 1402 گفت: «اگر ارمنستان راه را برای [دالان زنگزور] هموار نكند، از ایران عبور خواهد كرد. ایران در حال حاضر این موضوع را مثبت می‌داند... برنامه‌هایی برای اتصال تركیه به آذربایجان از طریق پروژه‌های راه‌آهن و جاده، ایران را نیز شامل می‌شود... ما در اسرع وقت كریدور زنگزور را ایجاد خواهیم كرد.»  زنگزور یا سیونیك، نام جنوبی‌ترین استان ارمنستان جایی است كه اولین جمهوری‌های شكل گرفته در زمان اتحاد جماهیر شوروی، ارمنستان و آذربایجان، بین سال‌های 1918 و 1920 پس از فروپاشی امپراتوری روسیه، بر سر آن مناقشه داشتند. در زمان اتحاد جماهیر شوروی، دو خط راه‌آهن برای اتصال نخجوان به قلمرو اصلی جمهوری آذربایجان استفاده می‌شد. خط كوتاه‌تر كه از منطقه سیونیك عبور می‌كرد، در سال 1941 ساخته شد. از سال 1989، آذربایجان حمل و نقل به ارمنستان و قره‌باغ را مسدود كرد و این امر با محاصره نخجوان توسط ارمنستان مقابله به‌مثل شد. نخجوان به‌ طور قابل توجهی از محاصره اقتصادی توسط ارمنستان آسیب دیده است، همان‌طور كه ارمنستان محصور در خشكی از محاصره اقتصادی تحمیل شده توسط آذربایجان و متحدش تركیه رنج برده است. ارتباط هوایی و زمینی بین آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان از طریق خاك تركیه یا ایران است.

آن‌طور كه اردوغان رییس‌جمهور تركیه گفته، تركیه برای ایجاد ارتباط زمینی بر دالان زنگزور تاكید دارد، چنانچه این كار در سیونیك ارمنستان ممكن نشود، به گذر آن از خاك ایران می‌اندیشد. پس از جنگ دوم قره‌باغ در سپتامبر 2020/ مهر1399، برقراری مجدد ارتباطات حمل و نقل در ماده 9 توافقنامه آتش‌بس در 9 نوامبر 2020 پیش‌بینی شد (تمامی ارتباطات اقتصادی و حمل و نقل در منطقه باید رفع انسداد شود...) البته در آن توافق آتش‌بس چیزی در موافقت صریح ارمنستان برای ایجاد دالان زنگزور نیامده است، ولی كریدور حمل و نقل زنگزور در صورت اجرا، دسترسی بلامانع آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان فراهم می‌كند. البته كریدور ژئوپلیتیكی كه آذربایجان و تركیه را از این طریق «یكپارچه می‌كند» بخشی از توافقنامه آتش‌بس 2020 قره‌باغ كوهستانی نبود اما بعدا توسط الهام علی‌اف، رییس‌جمهور آذربایجان به فرهنگ واژگان ژئوپلیتیك اضافه شد و از آن زمان توسط آذربایجان و تركیه ترویج شده است. درحالی كه ارمنستان پیوسته با آن مخالفت كرده و ادعا می‌كند كه توسعه دالان «كریدور» در بیانیه آتش‌بس نیست و این نوعی تبلیغات است. 

الهام علی‌اف، اجرای به اصطلاح «كریدور زنگزور» را حتمی دانسته كه اگر ارمنستان آن را نخواهد، آذربایجان «به زور در مورد آن تصمیم خواهد گرفت.» در جریان مذاكرات سه‌جانبه سال 2021، ارمنستان تمایل خود را برای مشاركت در بازسازی خطوط راه‌آهن دوران شوروی كه از لحاظ تاریخی آذربایجان و نخجوان را به هم متصل می‌كرد، ابراز داشت كه آذربایجان آن را به عنوان رضایت ارمنستان با «كریدور زنگزور» تفسیر كرد. به گفته روسیه، طرف ثالث، آنچه مورد بحث است رفع انسداد ارتباطات منطقه‌ای است و نه ایجاد «كریدور». از اوایل سال 2022، درگیری روسیه و اوكراین تغییرات قابل‌توجهی را بر ژئوپلیتیك جهانی تحمیل كرده است و نقشه زنجیره تامین و سیاسی اوراسیا به ویژه در قفقاز و ایران در آستانه تغییر است. در گذر از غرب به شرق، مانند اتحادیه اروپا، گرجستان و تركیه هر دو به دریای سیاه دسترسی دارند. بندر باكو در حال تبدیل شدن به یك مركز دسترسی حیاتی برای تجارت آسیا و اتحادیه اروپا است، زیرا مجرای اصلی برای محموله‌هایی است كه از جنوب اتحادیه اروپا و همچنین برای محموله‌های وارده از چین (از طریق قزاقستان) است. روسیه نیز (از طریق بندر آستاراخان)، بازارهای تجارت اتحادیه اروپا به ازبكستان (از طریق تركمنستان) را كنترل می‌كند. بازارهای شرق آفریقا، خاورمیانه، پاكستان، هند و آسیای جنوب شرقی (از طریق ایران) به این ناحیه متصل است. 

ایران، در نتیجه مناقشه روسیه و اوكراین، از طریق توسعه كریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب كه با آن همكاری می‌كند، دوباره به عنوان یك مسیر تجاری بین آسیای جنوبی و اروپا در كانون توجه قرار گرفته است. هند از نظر سرمایه‌گذاری متقابل و تداركات با توسعه بندر چابهار ایران با مشاركت ایران و هند برای شبكه ریلی به بنادر ساحل شمالی ایران در دریای كاسپین متصل می‌شود. 
كریدورهای حمل و نقل از نظر فیزیكی به عنوان تركیبی از مسیرهایی تعریف می‌شوند كه مراكز فعالیت اقتصادی در یك یا چند كشور همسایه را 
به هم متصل می‌كنند. ایران در كریدورهای بین‌المللی از منظر ژئوپلیتیك در دالان میانه اهمیت فوق‌العاده دارد. مسیر حمل و نقل از آسیا به اروپا از طریق ایران، پروژه‌های بزرگ انرژی را از طریق دریای كاسپین و كشورهای اطراف آن نیز تسهیل می‌كند. 
پنج كشور -قزاقستان، روسیه، آذربایجان، ایران و تركمنستان- در آسیا و اروپا در ساحل كاسپین قرار دارند. شبكه‌های حمل و نقل ریلی كانتینری جمهوری خلق چین و اتحادیه اروپا از طریق اقتصادهای آسیای مركزی، ایران و قفقاز، به تركیه و اروپای شرقی وصل می‌شود. 

«نوار اقتصادی جاده ابریشم» مبتنی بر جاده زمینی و دریایی تلاشی راهبردی برای اتصال آسیا با اروپا و آفریقا از طریق خشكی و دریا با ادغام منطقه‌ای و تحریك رشد اقتصادی از طریق افزایش تجارت است. ایران با احداث كریدورهای بین‌المللی و احیای جاده ابریشم و قرار گرفتن در قلب حیاتی‌ترین كریدورهای جهان، یك موقعیت ژئوپلیتیكی ویژه و غیرقابل چشم‌پوشی دارد. ایران محور ارتباط شرق و غرب از طریق جاده ابریشم جدید و كریدور شمال-جنوب از طریق اتصال جنوب آسیا به شمال اوراسیا است. ارتباطات ترانزیت بین روسیه، اروپای شرقی، اروپای مركزی، اروپای شمالی، كاسپین- آسیای مركزی و قفقاز با ناحیه اقیانوسیه و خلیج‌فارس از طریق ایران شكل می‌گیرد. ایران كوتاه‌ترین و اقتصادی‌ترین مسیر برای كشورهای محصور در خشكی برای رسیدن به آب‌های اقیانوس است. این موقعیت ایران به همراه زیرساخت‌های موجود و رو به توسعه آن، وضعی را شكل می‌دهد كه به‌ طور طبیعی نیازی به دالانی جدید نباشد و تركیه و همه همسایگان ما از طریق ایران بتوانند تمام ارتباطات منطقه‌ای خود را شكل دهند.