بحران آب در منطقه خلیج فارس

دنیای قلم - مهدی زارع: توسعه همكاری‌های منطقه‌ای در زمینه آب و محیط‌زیست برای ایران و كشور‌های حاشیه خلیج فارس حیاتی است. ایران و كشور‌های همسایه حاشیه خلیج فارس با چالش بزرگ بحران دسترسی به آب و از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی مواجهند. ایران، با این كشور‌ها در زمینه همكاری‌های محیط زیستی، سابقه عضویت در سازمان منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریایی (ropme) را دارد . این سازمان منطقه‌ای در سال 1978 تحت برنامه اقدام كویت (kap) برای حفاظت از مناطق دریایی مشترك بین بحرین، ایران، عراق، كویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات تاسیس شد. در چارچوب kap، كشورهای شركت كننده ملزم به تنظیم منابع آلودگی دریایی هستند و تشویق به پیگیری سیاستی و همكاری علمی هستند. در حالی كه این سازمان مبنایی برای همكاری بین این كشورهای مختلف ایجاد می‌كند، واقعیت‌های سیاسی و ژئوپلیتیك شرایط متفاوتی برای رسیدگی به چالش‌های محیط زیستی در طی 45 سال اخیر ایجاد كرده است.

بودجه ناكافی، تبادل ناكافی اطلاعات، قطع برنامه‌های این سازمان به دلیل جنگ و درگیری‌های منطقه‌ای از چالش‌های این موضوع بوده است. برای رسیدگی به طیف وسیعی از چالش‌های زیست محیطی پیش روی این كشورها، همكاری‌های زیست‌محیطی باید فراتر از حفظ محیط زیست دریایی گسترش یابد. به اشتراك‌گذاری داده‌های منطقه‌ای جامع در مورد آلودگی، آبراه‌ها، توفان‌های گرد و غبار و سایر نگرانی‌های محیط زیستی بین دولت‌ها به سیاست‌گذاری، و تحقیقات علمی كمك می‌كند. در این میان در كشورهای جنوب خلیج فارس، عربستان سعودی بزرگ‌تر و ثروتمند‌تر از سایر كشور‌های عربی است.  به دلیل بحران آب در سال 2018، عربستان سعودی برنامه توسعه كشاورزی خود را كه در دهه 1970 آغاز شده بود، متوقف كرد. این كشور برای كشت گندم به استفاده از آب‌های زیرزمینی متكی بود.

پایان این برنامه نشان می‌دهد كه سعودی‌ها متوجه شدند كه آب‌های زیرزمینی خود را تخلیه می‌كنند.  توسعه بخش آب عربستان سعودی نقش كلیدی در اطمینان از تامین تقاضای فزاینده برای زیرساخت‌های آب آشامیدنی و فاضلاب ایفا می‌كند. توسعه اقتصادی، رشد مداوم جمعیت، شهرنشینی سریع و افزایش تقاضا برای آب و انرژی، یك چالش زیست‌محیطی بزرگ برای كشور است. بودجه سال 2022 دولت عربستان سعودی برای بخش آب، 14.4 میلیارد دلار بود. انتظار می‌رود تا 2030، جمعیت عربستان سعودی به بیش از 40 میلیون نفر افزایش یابد. این كشور از دهه 1950 برای اطمینان از دسترسی مردم به منبع قابل اطمینان آب آشامیدنی، به آب شیرین شده متكی بوده است. بیشتر آب‌های زیرزمینی كه كمتر از 40 درصد منابع آبی كشور را تشكیل می‌دهند، برای مصارف كشاورزی استفاده شده است. هدف‌های راهبرد ملی آب عربستان سعودی عبارتند از: تضمین دسترسی مستمر به مقادیر كافی آب سالم در شرایط عادی و در شرایط اضطراری، افزایش مدیریت تقاضای آب در همه كاربری‌ها؛ ارایه خدمات آب و فاضلاب مقرون به صرفه و با كیفیت بالا؛ حفاظت و بهینه سازی استفاده از منابع آب و حفظ محیط زیست محلی به نفع جامعه عربستان و تضمین رقابت‌پذیری بخش آب از طریق ترویج حكمرانی موثر، مشاركت بخش خصوصی، بومی سازی قابلیت‌ها و نوآوری.

بر اساس این برنامه راهبردی تا سال 2030 هدف گذاری شده كه 90 درصد تقاضای آب عربستان سعودی را با استفاده از آب شیرین‌كن و 10 درصد با استفاده از آب‌های زیرزمینی و سطحی تامین كنند. بر اساس تقاضای آب شهری موجود و تامین آب متعهد، كارخانه‌های جدید نمك‌زدایی شهری برای غلبه بر كمبود آب 4.5 میلیون متر مكعب در روز مورد نیاز خواهند بود.  در مجموع 8.4 میلیون متر مكعب در روز افزایش ظرفیت تصفیه فاضلاب تا سال 2023 برای دستیابی به اهداف تصفیه فاضلاب عربستان سعودی مورد نیاز است. برای كاهش بیشتر نشت و ضایعات، عربستان سعودی قصد دارد تا سال 2040 بیش از 90 درصد از آب خود را مجدداً استفاده كند، این میزان در سال 2023 حدود 65 درصد است.  اندازه‌گیری آب‌های زیرزمینی از فضا با استفاده از ماهواره‌هایی مانند ماهواره «بازیابی گرانش و سنجش اقلیم gravity recovery and climate experiment » ناسا (grace) امكان‌پذیر است. این ماهواره با اندازه‌گیری گرانش زمین، جابه‌جایی آبها، ذوب شدن یخ‌ها و افزایش سطح اقیانوس‌ها را كنترل می‌كنند. هرگاه آب زیرزمینی كمتر باشد، جرم كمتری نیز وجود دارد و ماهواره‌ها این اطلاعات را گزارش می‌كنند. ناسا برای اولین بار در سال 2002 مجموعه‌ای از ماهواره‌ها به نام grace را پرتاب كرد. با این حال، ماهواره grace داده‌هایی برای مدیریت آب محلی ارایه نمی‌كند. 

برای این كار به چاه‌های مشاهده محلی نیاز است كه باید توسط كاركنان آموزش دیده به‌طور منظم نظارت شوند. این موضوع آنها را به گزینه‌ای غیرقابل اجرا در برخی مكان‌ها تبدیل می‌كند.
سوال این است كه اگر هیچ كس واقعاً نداند هنوز چقدر آب زیرزمینی وجود دارد و در عین حال استفاده از آن در حال افزایش است، آیا احتمال تمام شدن آب در خاورمیانه وجود دارد؟ به نظر می‌رسد اطلاعات اخیری كه توسط ماهواره‌های grace گرفته شده است نشان می‌دهد كه آب‌های زیرزمینی خاورمیانه در دهه گذشته به میزان قابل توجهی كاهش یافته است. سازمان ملل گزارش داده است كه بسیاری از سفره‌های آب زیرزمینی محلی در حال حاضر با سرعتی سریع‌تر از قابل پر شدن مصرف می‌شوند. سیستم‌های درگیر شامل رودخانه‌ها یا تالاب‌های مجاور، اكوسیستم‌های مرتبط، بارندگی و خطوط ساحلی و همچنین فشارهای ناشی از شوری و آلودگی بر آبهای زیرزمینی اثر می‌گذارند. تعیین سطح دقیق آب زیرزمینی بسیار دشوار است چراكه آب به مرزهای ملی محدود نمی‌شود. 43 آبخوان فرامرزی در این منطقه وجود دارد. اما تنها تعداد كمی از كشورهای خاورمیانه بر اساس گزارش سال 2021 مدیریت «كافی» آب‌های زیرزمینی دارند. اگر یك كشور مقدار زیادی آب زیرزمینی استخراج می‌كند، و كشورهای دیگر كه در آن سفره شریكند، به همان میزان استخراج نمی‌كنند، تشخیص مقدار آب مصرفی و سهم كشورها بسیار سخت است. در یك سفره آبی مشترك، از حدود 6500 چاه، تقریبا نیمی توسط لیبی بهره‌برداری می‌شود و آب را از حوضه خارج می‌كنند، در حالی نیم دیگر به تونس و الجزایرتعلق دارد. بر اساس پیمان‌ها و همكاری‌های منطقه‌ای امید می‌رود كه حتی كشورهایی كه در سطح دوجانبه سیاسی چندان با هم سازگار نیستند در مورد مدیریت آب دور یك میز خواهند نشست. درك تعادل بین برداشت از آب زیرزمینی و تغذیه‌های مختلف با گذر زمان باید پاسخی فراهم كند برای نحوه پایداری در استفاده از آب . همچنین این چالش كه آیا خطر پایان آب‌های زیرزمینی واقعی است، با چالش ایجاد تعادل بین منافع كوتاه‌مدت و اغلب خصوصی با منافع بلندمدت، اجتماعی و محیط زیستی مرتبط است.