كاهش آب دریای كاسپین و ساخت پتروشیمی میانكاله
پنج كشور ساحلی كاسپین -آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و تركمنستان- در كنوانسیون چارچوب حفاظت از محیط‌زیست دریایی كاسپین حفاظت از محیط‌زیست دریایی این دریا را هدف‌گذاری كرده‌اند تا از آلودگی جلوگیری و از حفظ، احیا، استفاده پایدار و منطقی از منابع بیولوژیكی آن اطمینان حاصل كنند.
دنیای قلم -مهدی زارع: 5 كشور ساحلی پیرامون دریای كاسپین در ۱۳۸۲ كنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط‌زیست دریای كاسپین موسوم به كنوانسیون تهران را امضا كردند در تاریخ ۱۲ آگوست ۲۰۰۶ برابر با ۲۱ مردادماه ۱۳۸۵ متعهد شدند تا مفاد این معاهده‌نامه را رعایت كنند و این روز را به عنوان یك واقعه مهم زیست‌محیطی جشن گرفتند. براساس پیش‌بینی‌های دانشمندان، انتظار می‌رود سطح آب دریای كاسپین طی دهه آینده نزدیك به چهار متر كاهش یابد. در 15 سال گذشته، مساحت سطح دریا از ۱۱۴ كیلومتر مربع در سال ۱۳۸۷ به حدود ۱۰۶ كیلومتر مربع در سال ۱۴۰۲ كاهش یافته است. این كاهش چشمگیر سطح آب و مساحت باعث نگرانی‌هایی در مورد وضعیت بیولوژیكی در بزرگ‌ترین توده آبی داخلی جهان بدون خروجی طبیعی شده است.
عدم تعادل اكولوژیكی در دریای كاسپین به عوامل متعددی نسبت داده می‌شود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، دریای كاسپین با توسعه ناپایدار و بسیار آلوده كننده منابع فراوان نفت و گاز به یك دارایی كلیدی ژئوپلیتیكی و اقتصادی تبدیل شد. این امر منجر به آلودگی ناشی از فعالیت‌های استخراج نفت و گاز و آلودگی رودخانه‌ها از زباله‌های صنعتی، مانند مواد شیمیایی و آلاینده‌های معدنی شد. افزایش جمعیت شهرهای نزدیك دریای كاسپین و زباله‌های خانگی آنها نیز به مسائل زیست‌محیطی افزوده است. صنعت پتروشیمی در تبدیل هیدروكربن‌ها به محصولات شیمیایی و به مجموعه‌های خوشه‌ای بزرگ توسعه یافته است. این صنعت نیاز به سرمایه‌گذاری قابل توجه و توسعه زمین برای تاسیسات تولیدی دارد. این صنایع تولیدات خود را اغلب در تاسیسات بندری می‌سازند. تولیدات پتروشیمی صنعتی انواع خطرات را به همراه دارد. خطرات درازمدت ناشی از اثرهای ناشی از جمعیت ساكن در كنار این شهرك‌های صنعتی برای مدت طولانی می‌تواند بر سلامت انسان و حیوانات (مشكلات تنفسی، سرطان و سایر مسائل مرتبط با سلامت) و سلامت محیط‌زیست (آلودگی هوا، آب و زمین) اثر بگذارد. شیوع بیماری‌های دیگر مانند آسم و سایر مشكلات تنفسی هم در جمعیت كودكان و هم در بزرگسالان كه در نزدیكی مجتمع‌های پتروشیمی زندگی می‌كنند و نتایج باروری در زنان باردار و همچنین بر سلامت روانی مورد بررسی قرار گرفته است.
فعالیت‌های انسانی همزمان با تغییر سطح آب دریای كاسپین بود كه در ابتدای دهه هفتاد شمسی افزایش یافت و سپس كاهش یافته است. درنتیجه، تعادل محیط‌زیستی دریای كاسپین مختل شده است. این مجموعه آبی منحصر‌به‌فرد تقریبا دو میلیون سال است كه از اقیانوس‌های جهان جدا شده و درنتیجه یك سامانه اكولوژیك متمایز است. ماهی خاویاری كاسپین و فوك كمیاب آب شیرین دو گونه معروف از بیش از 400 گونه بومی دریای كاسپین (از 800 گونه آن) هستند. سامانه رودخانه‌ای وسیع و مناطق تالابی میلیون‌ها پرنده مهاجر را جذب و زیستگاه گیاهان و جانوران مختلف را فراهم می‌كند.
اثر منفی فعالیت‌های انسانی بر گیاهان و جانوران دریای كاسپین با كاهش جمعیت فوك‌های كاسپین، ماهیان خاویاری و سایر گونه‌ها مشهود است. قوانین ضعیف محیط‌زیستی در همه پنج كشور ساحلی، فقدان مقررات مناسب و چارچوب قانونی ناقص در كشورهای همسایه این چالش‌ها را تشدید می‌كند.
پنج كشور ساحلی كاسپین -آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و تركمنستان- در كنوانسیون چارچوب حفاظت از محیط‌زیست دریایی كاسپین حفاظت از محیط‌زیست دریایی این دریا را هدف‌گذاری كرده‌اند تا از آلودگی جلوگیری و از حفظ، احیا، استفاده پایدار و منطقی از منابع بیولوژیكی آن اطمینان حاصل كنند. با این حال، اجرای مقررات محیط‌زیستی و تقویت همكاری بین كشورهای منطقه همچنان با چالش‌هایی مواجه است.
در سال‌های اخیر كم آب شدن قابل توجهی در چندین جهت مشاهده شده است. این موضوع به دلیل عدم توجه به نگرانی‌های محیط‌زیستی حین اكتشاف، استخراج و انتقال منابع هیدروكربنی به دریا تشدید می‌شود. آلاینده‌هایی مانند زباله‌های صنعتی، آب رودخانه‌ها، فاضلاب خانگی تصفیه نشده، زباله‌های كشتی‌های شناور، بقایای كودهای كشاورزی و رواناب‌های آبیاری همگی در آلودگی آب كاسپین نقش دارند. بخش عمده فاضلابی كه به دریای كاسپین می‌ریزد از رودخانه ولگا (به‌طور متوسط 84.5 درصد)، رودخانه كورا (6.1 درصد) و رودخانه اورال (3.1 درصد) سرچشمه می‌گیرد كه آنها از عوامل مهم آلودگی هستند. فاضلاب از طریق ولگا، كورا و اورال، از شهرهایی مانند باكو، سومگایت، ماخاچ كالا، آستاراخان، تركمن‌باشی، رشت، انزلی و سایر مناطق در امتداد سواحل دریا كه از منابع اولیه آلودگی هستند به دریا ریخته می‌شود.
در حال حاضر سطح آب دریای كاسپین 170 سانتی‌متر كمتر از سطح سال 95 و 80 سانتی‌متر بالاتر از حداقل ثبت شده در سال 1977 است. گزارش‌های پایش حاكی از كاهش مداوم سطح آب است. این روند می‌تواند منجر به فرآیندهای اقلیمی خطرناك شود. در حال حاضر شاهد افزایش روزهای وزش باد هستیم كه بر آب‌های دریای كاسپین اثر می‌گذارد.همچنین در سال‌های اخیر سیل در مناطق ساحلی كاسپین افزایش یافته است، مانند سیلاب نوروز ۱۳۹۸ در آق‌قلا.
همه طرف‌ها وضعیت فاجعه‌بار دریای كاسپین را به‌رسمیت می‌شناسند. با این حال، اقدامات خاص یا سیاست‌های جامع برای رسیدگی به این موضوع باید بهبود یابد. متاسفانه هیچ اقدامی برای كاهش تخلیه فاضلاب یا بهبود تصفیه آب انجام نشده است. توجه به اكولوژی دریای كاسپین عمدتا بر نگرانی در مورد كم ژرفا بودن آن متمركز بوده است. اجرای اقدامات موثر در این زمینه با چالش‌هایی مواجه است. سطح آب دریا تا حد زیادی به حجم آب رودخانه ولگا و میزان بارندگی بستگی دارد. در سال‌های اخیر تغییراتی در توزیع بارندگی مشاهده شده است. با این حال، 84.5درصد از رواناب رودخانه‌ها از رودخانه ولگا می‌آید و پرداختن به مسائل مربوط به تغییرات اقلیمی در سطح منطقه‌ای باید با ملاحظه شرایط همه سواحل كاسپین صورت گیرد. فوك خزری تنها پستاندار موجود در دریا و كوچك‌ترین در بین تمام گونه‌های فوك در سطح جهان است. در اوایل قرن بیستم، جمعیت آن حدود یك میلیون نفر بود، اما برآوردهای فعلی بین۱۱۱ هزار تا ۳۶۰ هزار نفر است كه برخی كارشناسان این ارقام را دست بالا می‌دانند. در جنوب شرق دریای كاسپین درحالی كه دولت اعلام كرده است كه پروژه پتروشیمی میانكاله متوقف خواهد شد، طبق گزارش‌ها، توسعه و محوطه‌سازی آن در ماه‌های اخیر در سال ۱۴۰۲ ادامه داشته است. تاسیسات پتروشیمی میانكاله قرار است در شبه جزیره میانكاله ساخته شود. میانكاله در سال ۱۳۵۵ به عنوان ذخیره‌گاه زیست كره یونسكو معرفی شد. رییس سازمان حفاظت از محیط‌زیست در تیر ماه اعلام كرد كه از نظر ما پروژه‌ای به نام میانكاله وجود ندارد. او همواره اعلام كرده كه پروژه مورد تایید محیط‌زیست قرار نگرفته است. میانكاله یكی از مهم‌ترین پناهگاه‌های زیست محیطی ایران است. حفاظت از آن معیار خوبی برای سنجش میزان اهمیت دادن دولت و جامعه مدنی ایران به مساله محیط زیست است.