عدالت آموزشی

دنیای قلم -  علی اصغر فانی : ابتدا دو واژه equity و equality را با هم مقایسه و مرور می‌كنیم.
1- equity را انصاف ترجمه كرده‌اند، انصاف در آموزش و پرورش یعنی اینكه به هر دانش‌‌آموز متناسب با نیازش محتوای آموزشی دهیم. مثلا دانش‌آموزی كه در منطقه روستایی زندگی می‌كند، نیازهایی دارد كه دانش‌آموز شهری لزوما تمامی آن نیازها را ندارد. البته هر دو این دانش‌آموزان نیازهای مشتركی هم دارند. بدیهی است در صورت پذیرفتن این رویكرد، برنامه درسی واحد و تالیف كتاب مشترك برای همه دانش‌آموزان- وضعیتی كه امروز ما در كشور داریم- امر مغفولی  به  نظر نمی‌رسد.
2- equality كه آن را تساوی ترجمه كرده‌اند و معنای آن این است كه كلیه دانش‌آموزان سراسر كشور در پایه و رشته مشترك، محتوای یكسانی را می‌گذرانند.
در علوم تربیتی هر دو واژه عدالت آموزشی نامیده می‌شوند. رویكرد اول سخت‌تر و پرهزینه‌تر از رویكرد دوم است در عوض، فارغ‌التحصیلان آن اثربخشی بالاتری دارند.
در ایران تاكنون به رویكرد اول ورود پیدا نكرده‌ایم. آنچه به آن پرداخته‌ایم رویكرد دوم است. عدالت آموزشی در رویكرد دوم خود به عدالت كمی و عدالت كیفی تقسیم  می‌شود.

الف- در عدالت كمی سعی بر این بوه است در هر دوره تحصیلی اعم از پسر و دختر، ابتدایی و متوسطه، شهری و روستایی و عشایری حداكثر جذب دانش‌آموز را داشته باشیم و كودك و نوجوانی نباشد كه به سن تحصیل رسیده باشد و به مدرسه نرود. یكی از شاخص‌های ارزشیابی آموزش و پرورش هر كشور درصد تحت  پوشش دانش‌آموزان می‌باشد. سیاست دایمی و همیشگی دولت‌های بعد از انقلاب، افزایش درصد تحت پوشش دانش‌آموزان در همه دوره‌ها، دختر و پسر و... بوده است.
در حال حاضر درصد تحت پوشش ابتدایی 5/98 درصد، متوسطه اول 94 درصد و متوسطه دوم 87 درصد است.
بعد از پیروزی انقلاب تلاش بر این بود كه با توسعه مدارس متوسطه اول و دوم، به طرق زیر:
1- مدارس متوسطه روستامردمی: كه چون تعداد دانش‌آموزان به حد نصاب تشكیل دبیرستان نمی‌رسد مدارس متوسطه با كمك مردم به صورت ضمیمه مدرسه ابتدایی یا مستقل یا معین نوعا غیرمتخصص توسعه می‌یابد.
2- مدارس متوسطه روستا مركزی: در روستاهایی كه مركزیت دارد، دبیرستان (دوره اول و دوم) تشكیل شده و دانش‌آموزان با استفاده از دوچرخه، موتور، تراكتور و مینی‌بوس روزانه رفت و آمد كرده و در دبیرستان روستای مركزی تحصیل  می‌كنند.
3- مدارس شبانه‌روزی: كه مخصوص مناطقی است كه به دلیل كوهستانی بودن منطقه، یا پراكندگی روستاها امكان رفت و آمد دانش‌آموزان وجود ندارد و بچه‌ها در خوابگاه اسكان یافته و تغذیه می‌شوند.
در این صورت تحت پوشش متوسطه افزایش یابد.
ب - عدالت كیفی، در كنار توسعه كمی مدارس بخصوص در دوره متوسطه به دلیل غیرمرتبط بودن رشته تحصیلی معلمین و درسی كه تدریس می‌كنند، یا ضمیمه بودن دبیرستان به مدرسه ابتدایی، كیفیت آموزشی بسیار پایین بوده و این امر باعث افت كیفیت در مدارس شده است.
باید اعتراف كرد كه جمهوری اسلامی در عدالت كیفی كارنامه موفقی نداشته است.
تنوع مدارس و توسعه بی‌رویه مدارس خاص تیزهوشان، هیات امنایی، نمونه مردمی، غیردولتی این شكاف كیفیتی را ایجاد كرده است. متاسفانه از طریق برگزاری آزمون‌های ورودی مدارس تیزهوشان، نمونه، بعضی از غیردولتی‌ها، شاهد دانش‌آموزان مستعد از مدارس دولتی جدا شده، معلمین توانمند، فضاهای آموزشی مناسب‌تر و مدیران توانا از مدارس عادی دولتی جدا شده و به مدارس خاص كوچ می‌كنند. آنچه برای مدارس دولتی می‌ماند دانش‌آموزان سرخورده و كم‌انگیزه، معلمین بی‌انگیزه و فضاهای آموزشی فرسوده است. به نظر می‌رسد كاهش تنوع مدارس و افزایش سهم بودجه آموزش و پرورش از بودجه عمومی كشور می‌تواند در درازمدت باعث رشد عدالت كیفی مدارس دولتی باشد.