چالش كمبود آب در عراق و سوریه

دنیای قلم -مهدی زارع : فرات همراه با دجله، از تركیه، سوریه و عراق كنونی عبور می‌كند و سپس به خلیج فارس می‌ریزند. برای هزاران سال، رودخانه‌های دوقلو به جوامع كشاورزی و شهرهای بزرگ در میانرودان - مهد برخی از اولین تمدن‌های جهان - اجازه شكوفایی داده‌اند. با این حال، برای چندین دهه متوالی سامانه رودخانه دجله- فرات در حال از دست دادن ظرفیت و خشك شدن است.

گزارشی در سال 2021 هشدار داد كه این رودخانه‌ها ممكن است تا سال 2040 به دلیل كاهش سطح آب و خشكسالی ناشی از تغییرات اقلیمی خشك شوند. ماهواره‌های دوقلوی بازیابی جاذبه و آزمایش اقلیم (grace) ناسا تصاویری از این منطقه را در سال 2013 جمع‌آوری كردند و دریافتند كه حوضه رودخانه‌های دجله و فرات طی هفت سال، بین سال‌های 2003 تا 2010، در بخش‌هایی از تركیه، سوریه، عراق و ایران و در امتداد رودخانه‌های دجله و فرات 144 كیلومتر مكعب از كل آب شیرین ذخیره شده خود را از دست داده‌اند. این تقریبا به اندازه كل آب بحرالمیت است! داده‌های grace نرخ هشداردهنده كاهش ذخیره كل آب در حوضه رودخانه‌های دجله و فرات را نشان می‌دهد كه در حال حاضر دومین نرخ در بیشترین سرعت از بین رفتن ذخیره آب زیرزمینی روی زمین پس از هند است. این میزان به ویژه پس از خشكسالی 2007 قابل توجه بود. در نتیجه مستقیم سدهای تركیه و در نتیجه كاهش جریان آب رودخانه‌های فرات و دجله، معیشت و بقای میلیون‌ها نفر در سوریه و عراق به خطر افتاده است.

صنعت نفت عراق سالانه به 1.8 میلیارد متر مكعب آب نیاز دارد. پس از تكمیل تمامی 22 سد، تركیه در موقعیت سلطه منطقه‌ای از دیدگاه ژئوپولیتیكی قرار خواهد گرفت. تقاضا برای آب شیرین همچنان در حال افزایش است و كشورهای منطقه مدیریت آب خود را به دلیل تفسیرهای متفاوت از قوانین بین‌المللی هماهنگ نمی‌كنند. فروپاشی كامل سامانه رودخانه فاجعه‌ای برای منطقه به همراه خواهد داشت. میلیون‌ها نفر در سراسر تركیه، سوریه و عراق برای آب به دجله- فرات متكی هستند. اختلافات بین‌المللی همچنین مانع از دستیابی دولت‌ها به هر راه‌حلی برای مشكل شده است. این كشورها ممكن است با یك بحران بهداشت عمومی روبرو شوند. اسهال، آبله مرغان، سرخك، تب، حصبه و وبا در حال حاضر به دلیل بحران آب در سراسر عراق شیوع پیدا كرده است. از دهه 1970 تا امروز جریان هر دو رودخانه دجله و فرات حدود 40 درصد كاهش یافته و درصد قابل‌توجهی از آب شیرین عراق را قطع كرده است، البته از تغییرات اقلیمی نیز به عامل كاهش‌دهنده آب این دو رودخانه یادشده است.  

آب در استان‌‌های حلب و ادلب سوریه به دلیل بارندگی كم، در تخلیه و كم‌آبی در سد حافظ اسد - كه در پایین‌دست سد آتاتورك و روی رودخانه فرات ساخته  شده است در شمال غربی سوریه نقش مهمی داشت. میانگین افزایش دمای پیش‌بینی‌شده برای كشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا بین سال‌های 2040 تا 2059 بین 2 تا 2.7 درجه سانتیگراد و در مناطق خاص، حتی ممكن است تا 3.3 درجه گرم‌تر شود. از آنجایی كه چهارپنجم منطقه را مناطق بیابانی یا نیمه‌بیابانی تشكیل می‌دهند، خاورمیانه در حال حاضر از خشكسالی قابل‌توجهی رنج می‌برد. اگر اوضاع خوب پیش برود، با20 تا 40 درصد بارندگی كمتر در دهه‌های پیش رو مواجه خواهیم بود كه كشور‌های منطقه با اتخاذ سیاست‌های درست هنوز می‌توانند با آن كنار بیایند. این كاهش در بدترین حالت ممكن است تا 60 درصد كمتر هم باشد.

این روند نه تنها به تغییرات اقلیمی بلكه به رشد جمعیت و استفاده نابهینه از آب موجود نیز مربوط می‌شود. كشورهای منطقه تا حد زیادی در بازیافت فاضلاب ناكارآمد هستند و آب زیادی در كشاورزی هدر می‌رود. در كشورهای خاورمیانه، آب عمدتا در كشاورزی مصرف می‌شود و این جایی است كه یا به زمین نفوذ می‌كند یا تبخیر می‌شود. تغییرات اقلیمی بر جامعه نیز اثر می‌گذارد. در پنج سال قبل از 2011، این منطقه یكی از بدترین خشكسالی‌های 100 سال اخیر را تجربه كرده است. امرار معاش بسیاری از مردم مختل شد، به ویژه كشاورزی در بسیاری از مناطق سوریه و عراق به‌شدت آسیب دید. این موضوع به نوبه خود بسیاری از ساكنان روستایی را به شهرها سوق داد. در همان زمان، قیمت مواد غذایی افزایش یافت. سوریه و عراق هنوز از خشكسالی رنج می‌برند. حوادث آب‌وهوایی شدید می‌تواند مشكلات كیفیت آب را با افزایش شوری در آب شیرین و كمك به سایر آلاینده‌ها تشدید كند. خشكسالی بر كیفیت آب اثر منفی می‌گذارد، زیرا كاهش جریان آب، دمای آب را افزایش داده و سطح اكسیژن آب را كاهش می‌دهد. كاهش جریان آب حذف آلاینده‌ها را محدود می‌كند. در نتیجه رودخانه‌ها بیشتر آلوده می‌شوند. 

در دهه گذشته میزان آلاینده‌ها در آب آشامیدنی و آبیاری در عراق سه برابر بیشتر از حد مجاز سازمان بهداشت جهانی (who) بوده است. میزان مواد محلول در آب - كه شامل نمك‌های معدنی مانند كلسیم، پتاسیم، سدیم، كلر و سولفات‌ها و همچنین آفت‌كش‌ها بین سال‌های 1980 و 2009 در رودخانه فرات سه برابر شده است. البته خاورمیانه گرم و سوزان پتانسیل خوبی برای انرژی خورشیدی دارد. اگر امكان انتقال انرژی خورشیدی تولید شده فراهم شود، نیروی خورشیدی این منطقه علاوه بر خود همین كشور‌ها می‌تواند منطقه بزرگی در شمال آفریقا و اروپا را تامین برق كند.