ساخت و ساز روی گسل شمال تهران

دنیای قلم - مهدی زارع : خبر زاكانی شهردار تهران در مورد پروژه ساخت هتلی 30 طبقه روی گسل شمال تهران مجددا توجه را به مساله حریم گسل‌های فعال برانگیخته است. البته شهردار تهران در مصاحبه 20 خرداد 1402 گفت كه موضوع از مرز تحقیقات راه، مسكن و شهرسازی استعلام شده تا با مجوز آنها اجازه ساخت این هتل داده شود. با این حال مساله تخریب ساختمان‌های روی گسل‌های فعال و ممنوعیت احداث ساختمان‌های جدید در این نواحی از مباحث همیشه مطرح در دهه‌های اخیر در كشور‌های لرزه‌خیز بوده است.

براساس مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران درخصوص حریم گسل‌های زلزله شهرهای ایران، مصوب دوم اردیبهشت 1397 ساخت چنین ساختمان‌های بلندمرتبه‌ای روی گسل‌های فعال باید با محدودیت و ممنوعیت جدی مواجه شود.  مناطق گسل كه در زلزله‌ها تغییر شكل دایمی زمین را تجربه می‌كنند (مانند گسیختگی گسل سطحی، یا رخداد زمین‌لغزش یا روانگی خاك) معمولا در مقایسه با مناطقی كه فقط دچار لرزش ناشی از جنبش شدید زمین می‌شوند، آسیب و تلفات بیشتری را متحمل می‌شوند. زلزله‌های 1999 ایزمیت و دوزجه در تركیه و 2023 در قهرمان مرش و البیستان و همچنین زلزله‌های 1990 منجیل و 1989 لوماپریتا امریكا و 1999 چی‌چی تایوان كه با گسیختگی سطحی طولانی همراه بوده‌اند؛ سبك و میزان تغییر شكل گسیختگی سطحی به‌ طور قابل‌توجهی متفاوت بود، از چین خوردگی توزیع شده در مقیاس سانتی‌متر تا گسیختگی گسسته در تا ده‌ها متر دیده شده است. 

بیشتر آسیب‌های مهم جانی در این رخداد‌ها به ساختمان‌های چند تا چندین طبقه ساخته شده در سال‌های اخیر قبل از این زلزله‌ها وارد شده است. بعضی از این ساختمان‌ها مستقیما تحت اثر گسیختگی سطحی قرار گرفتند كه شدت آسیب هم به دلیل لرزش زمین و هم گسیختگی زمین زیر بنا بوده است. نمونه‌های اخیر این پدیده در شهر‌های هاتای و گلباشی در تركیه در جریان زلزله 6 فوریه 2023 قهرمان مرش از سوی نگارنده بازدید شد. ساختمان‌هایی كه مستقیما تحت اثر گسل‌های سطحی قرار گرفته‌اند، نسبت به سازه‌های مشابه بلافاصله خارج از ناحیه تغییر شكل گسیختگی سطحی گسله، آسیب بیشتری متحمل شده‌اند. 

ساختمان‌های بلند طراحی شده با عمر طولانی ممكن است در معرض یك یا چند خطر شدید قرار گیرند. احتمال آسیب و سهم هر یك از شرایط خطر نسبت به ‌شدت آسیب حساس است. قانون تعیین حریم گسل‌های فعال در امریكا به نامن قانون آلكوئیت پریولو شناخته می‌شود. سناتور امریكایی
 alquist -priolo كه زمین‌شناس نیز بود در 22 دسامبر 1972 قانونی را كالیفرنیا به تصویب رساند تا خطر گسل‌های سطحی برای سازه‌ها ی‌مسكونی راكاهش دهد.
این قانون در شكل فعلی خود دارای سه ماده اصلی است: 1- به اداره زمین‌شناسی كالیفرنیا (كه در آن زمان به عنوان بخش معادن و زمین‌شناسی كالیفرنیا شناخته می‌شد) ماموریت می‌دهد تا نقشه‌های دقیقی از آثار سطحی گسل‌های فعال شناخته شده تهیه كند. این نقشه‌ها شامل دقیق‌ترین مكان شناخته شده كه در آن گسل‌ها سطح زمین را قطع می‌كنند و یك منطقه حائل (حریم) در اطراف اثر سطحی (شناخته شده) گسل‌های فعال است.
2- صاحبان املاك (یا نمایندگان آنها) را ملزم می‌كند كه قبل از فروش ملك، به‌ طور رسمی و قانونی افشا كنند كه دارایی آنها در محدوده‌های تعیین شده در آن نقشه‌ها قرار دارد. 

3- ساخت و ساز بناهای جدید را در این مناطق را ممنوع می‌كند، مگر اینكه یك بررسی جامع زمین شناختی نشان دهد كه گسل خطری برای سازه پیشنهادی ایجاد نمی‌كند .
این اقدام یكی از چندین موردی بود كه قوانین و شیوه‌های ساختمانی را برای بهبود ایمنی در برابر زلزله تغییر داد. این تغییرات به منظور كاهش خسارات ناشی از زلزله‌های آینده است.
این قانون ایالتی نتیجه مستقیم زلزله 1971 سان فرناندو (كه «زلزله سیلمار» نیز نامیده می‌شود) بود كه با گسیختگی‌های سطحی گسترده همراه بود. در این زلزله گسلش سطحی به خانه‌ها، ساختمان‌های تجاری و سایر سازه‌ها آسیب رساند. در ژانویه 1972، فرماندار رونالد ریگان، شورای زلزله فرمانداری را، به صورت واكنشی به زلزله سان فرناندو، تاسیس كرد كه توصیه‌های آن منجر به این عمل شد. این قانون در 7 مارس 1973 لازم‌الاجرا شد. این قانون چند سال بعد اصلاح شد تا شامل تعهد افشا برای دارندگان مجوز املاك باشد. 
ساختمان‌هایی كه قبل از سال 1972 ساخته شده‌اند ممكن است همچنان روی گسل‌های فعال قرار داشته باشند و آن ساختمان‌ها می‌توانند در همان جایی كه در ابتدا ساخته شده‌اند باقی بمانند، مگر اینكه به صورت اساسی بازسازی شوند به نحوی كه بیش از 50درصد ساختمان تغییر كند. هنگامی كه این اتفاق می‌افتد، با آنها مانند ساخت ‌و سازهای جدید رفتار می‌شود (بررسی زمین‌شناختی جدید باید انجام شود و قبل از صدور مجوز ساختمان تا حد امكان تدابیر كاهش ریسك زلزله عملی شود).