دنیای قلم- کندوان یکی از شگفت‌انگیزترین روستا‌های صخره‌ای ایران و جهان است که در دل صخره‌های کله قندی جای گرفته و به روستای کله قندی نیز شناخته می‌شود. این روستای ییلاقی و تاریخی، در پای دامنه‌های کوه آتشفشانی سهند و در کنار رودخانه کندوان قرار دارد.
ویژگی شاخص کندوان معماری صخره‌ای و منازل روستایی آن است که از طریق حفر سنگ‌های کله قندی معروف به کران پدید آمده است.
از ویژگی‌های دیگر این روستا که آن را در میان روستا‌های معروف صخره‌ای جهان مانند «گورمه» ترکیه و «داکوتای» آمریکا زبانزد کرده، جریان زندگی در آن است. در حالی که این روستا‌ها متروکه و خالی از سکنه هستند؛ مردمان کندوان همچنان به مانند گذشته در داخل خانه‌های سنگی که درون صخره‌ها کنده‌اند، زندگی می‌کنند. به همین علت، کندوان از نمونه‌های زنده معماری صخره‌ای و در حال سکونت دنیا محسوب می‌شود.
تاریخچه روستای کندوان
شکل‌گیری روستای کندوان و صخره‌های کله قندی آن مرهون موهبت طبیعت و فعالیت آتشفشانی کوه سهند است. ارتفاعات سهند یکی از مهم‌ترین کوه‌های آتشفشانی خاموش ایران است. از دهانه‌های قلل آتشفشانی سهند و دیگر کوه‌های آتشفشانی، طی هزاران سال، مواد مذاب بیرون جهیده است. این گدازه‌ها طی قرون متمادی روی هم انباشته شده و به‌تدریج روی آن‌ها پوسته‌ای از سنگ توف (tuff) در طبقات مختلف ایجاد شده است.
باد و باران مفرط به‌خصوص در کران‌های بخش ورودی روستای کندوان بیشتر مؤثر بوده و صدمه زیادی به آن‌ها وارد کرده است؛ در صورتی که در شرق و انتهای روستا به خاطر وجود تپه‌های مرتفع، کران‌ها بلندتر و سالم‌تر باقی مانده‌اند.
در مورد ساکنان اولیه روستای کندوان و قدمت آن نظریات متعددی وجود دارد. گفته شده مردمان این روستا عشایری بودند که قبلا از کندوان به‌عنوان ییلاق استفاده می‌کرده و از خانه‌های حفر شده در داخل کران‌ها، به‌عنوان منزل موقتی بهره می‌برده‌اند که بعد‌ها زحمت کوچ را کم کردند و در آنجا ساکن شدند.
برخی دیگر معتقدند که در گذشته عده‌ای از جنگجویانی که از این محل می‌گذشتند، به‌علت موقعیت مناسب محل از نظر نظامی، به‌خصوص موقعیت توپوگرافی آن که نفوذ از بالای دامنه را غیرممکن می‌سازد، آن را به‌عنوان پناهگاه خود برگزیدند و شروع به حفر خانه‌ها در داخل کران‌ها کردند.
بیشتر بخوانید: معرفی مناطق دیدنی و تفریحی همدان
عده‌ای نیز این روستا را مربوط به دوره‌های پیش از اسلام می‌دانند؛ اما روایتی که از بقیه قوی‌تر است قدمت روستای کندوان را به زمان حمله مغولان به ایران نسبت می‌دهد. گفته می‌شود هنگامی که مغولان به این منطقه حمله کردند، مردمان روستای زیرزمینی حیله‌ور که در نزدیکی کندوان و دو کیلومتری غرب آن زندگی می‌کرده به صخره‌های کندوان پناه آوردند و با کندن داخل این صخره‌ها خانه‌های خود را برپا کردند. البته عوامل دیگر مانند بلایای طبیعی و سیل نیز در جابه‌جای اهالی حیله ور به کندوان موثر بوده است.
کندوان از دو کلمه «کند» و «وان» تشکیل شده است که کند در زبان ترکی به‌معنای روستا است؛ وان نیز پسوند اسم مکان است.
برخی می‌گویند که کندوان از کلمه کندن و کنده گان یا کندوی عسل مشتق شده است که به خاطر خوش آب‌وهوایی منطقه، پرورش زنبور عسل از دیر باز در این روستا رایج بوده است؛ یا اینکه کنده‌های تو خالی به کندو‌های (کندی‌ها) غلات شباهت دارند و احتمالا از این کلمه اقتباس شده است.
کران؛ خانه های مردم روستای کندوان
مردم کندوان در فضاها و خانه‌هایی زندگی می‌کنند که در اصطلاح محلی به آن‌ها قیه (صخره) یا کران گفته می‌شود. اصطلاح کران از کلمه کراندن به معنی زخم زدن و بیرون ریختن و کندن هر شیء آمده است.
بیشتر بخوانید: با روستای ماخونیک، سرزمین لی‌لی‌پوت‌های ایران آشنا شوید
اولین کران‌های حفر شده که در آن‌ها سکونت یافته‌اند، در قسمت مرکزی روستا و در اطراف مسجد جامع قدیمی واقع شده و با افزایش جمعیت و نیاز به فضا‌های سکونت بعدی، ابتدا صخره‌های غربی و در ادامه صخره‌های شرقی حفر شده‌اند. در ضمن اولین شرط ازدواج برای جوانان، داشتن خانه های حفر شده بوده است که هنگام ازدواج توسط فامیل‌های پسر کنده می‌شد.
شکل‌گیری افقی خانه‌ها به‌دلیل نبود صخره‌های طبیعی است. از سوی دیگر برای جلوگیری از شکستن صخره‌ها، ضخامت دیوار‌ها باید زیاد باشد که این موضوع مانع گسترش بیش از اندازه خانه‌ها می‌شود؛ طوری که اگر تعداد طبقات زیاد باشند، از مقاومت بنای صخره‌ای کاسته می‌شود. به این ترتیب، شکل‌گیری بنا‌ها به طور کامل تحت تأثیر عوامل جغرافیایی است.
کران بیشتر دو طبقه هستند، ولی کران‌ها سه و چهار طبقه نیز وجود دارد که طبقه همکف طویله، طبقه اول مسکونی، طبقه دوم اتاق مهمان، طبقه سه در صورت وجود انبار است.
فضا‌های داخلی کران‌ها و تعداد طبقات و فرم آن‌ها بستگی به حجم و شکل آن‌ها دارد و عموما دو طبقه است، ولی کران‌های سه و چهار طبقه نیز وجود دارد که طبقه همکف طویله، طبقه اول مسکونی، طبقه دوم اتاق مهمان و طبقه سه انبار است. ارتباط کران‌های طبقات بالایی از طریق پله‌های زیبایی از بدنه خود کران امکان‌پذیر است و از داخل هیچ نوع ارتباطی وجود ندارد. تنها ارتباط داخلی در یکی از کران‌ها مشاهده می‌شود که پلکان داخلی، آستانه طبقه همکف را به زیرزمین (انبار) متصل می‌کند. ابعاد کران‌ها نیز به‌علت رعایت مسئله ایمنی و ایستایی آن‌ها نسبتا کوچک است و در مواردی که نیاز به فضا‌های بزرگ‌تری همانند مسجد و آغل بوده، در وسط کران‌ها، ستون‌های قطوری از خود سنگ تراشیده‌اند تا موجب ایستایی سقف‌ها شود.
به‌طور کلی کران‌ها شامل فضای اصلی، یوک یری (جای رختخواب)، مطبخ، گزنه (صندوق خانه)، آستانا (ورودی)، آستانه، پنجره و آبریزگاه است.
فضای اصلی کران‌ها به‌عنوان نشیمن، اتاق پذیرایی و خواب مورد استفاده قرار می‌گیرد. در برخی از کران‌ها محل خواب به‌صورت سکویی سنگی و با ارتفاع نسبتا کم و مفروش به گلیم و جاجیم در قسمتی از اطاق اصلی تعبیه شده و افراد خانواده روی آن می‌خوابند. هنگام ورود به اکثر اتاق‌های اصلی در قسمت راست آن‌ها محلی مخصوص قرارگیری ظروف آب، شیر و لبنیات وجود دارد که جهت هدایت آب‌های زائد آن سوراخی به بیرون از کران کنده شده است. در دیوار‌های جانبی طاقچه‌ها و رف‌هایی کنده شده که وسایلی نظیر چراغ و کتاب و آیینه در آن‌ها گذاشته می‌شود جهت نصب چراغ در برخی از کران‌ها گیره‌هایی از وسط سقف تعبیه شده است.
محل نسبتا بزرگ و مسطحی در دیواره اطاق اصلی است که جهت گذاشتن لحاف، تشک، جاجیم و لباس مورد استفاده قرار می‌گیرد و به‌وسیله پرده از فضای اصلی جدا می‌شود.
آشپزخانه معمولا خارج از اتاق اصلی و در مجاورت آن قرار دارد. گاهی نیز در داخل کران اصلی، با استفاده از تنور آشپزی انجام می‌گیرد. گزنه به انبار‌های کوچک درون کران گفته می‌شود که مایحتاج هفتگی خانوار از قبیل حبوبات گندم، جو و آرد در آن‌ها نگهداری می‌شود.
ساکنان روستای کندوان در خانه‌ها را به‌دلیل حفظ امنیت گونه‌ای قرار داده‌اند که امکان ورود حیوانات وحشی و نیز دشمنان احتمالی به داخل خانه‌ها وجود ندارد و درب‌ها و پنجره‌ها را کمی داخلی‌تر نصب می‌کنند. با توجه به‌سختی و محدودیت حفر آن‌ها را به ارتفاع ۱٫۶ تا ۱٫۵ متر و عرض۱٫۳ تا ۱ متر حفر کردند و اکثرا از نوع چوب هستند که در سال‌های اخیر تعداد بسیار کمی از آن‌ها تبدیل به درهای آهنی شده‌اند.
با توجه به افزایش قطر و ضخامت قسمت‌های پایین کران‌ها، نورگیر‌ها در طبقات بالای کران‌ها قرار گرفته‌اند و هر فضایی دارای حداقل سطح نورگیری است. جنس پنجره‌ها اکثرا چوبی وبه شکل چهارخانه با قطعات کوچک است. جهت جلوگیری از ورود برف و باران به درون فضاها، پنجره‌ها در داخل فضای دیوار‌ها تعبیه شده‌اند.
در کندوان به‌علت آهکی بودن نوع خاک و مشکلات دفع فاضلاب و همچنین به‌علت نیاز و مصرف فضولات انسانی، کندن چاه فاضلاب مرسوم نیست؛ از این‌رو، آبریزگاه‌ها اکثرا در کنار معابر و در خارج از کران‌های مسکونی قرار گرفته و به‌صورت اطاقکی دست ساز و دو طبقه است که طبقه پایین به‌صورت انبار فضولات است و با توجه به شیب زمین چند محل نشیمن و انباره داشتند. برخی آبریزگاه‌ها دارای دو چاه است که در صورت پر شدن یکی، تا خشک شدن و استفاده از فضولات آن، از چاه دیگری استفاده می‌کنند.
این فضولات را با خاکستری که از تنور‌ها به دست می‌آید، مخلوط و خشک کرده و جهت تقویت خاک مزارع و باغات و رشد محصولات، به صورت کود استفاده می‌کنند. پیش از این، هر چند خانوار از یک آبریزگاه مشترک استفاده می‌کرد؛ ولی در حال حاضر به‌دلیل مسائل بهداشتی هرکس مجبور به تعبیه آبریزگاه خصوصی در حریم کران خود شده است؛ ولی به‌ندرت در محل‌هایی که محدودیت فضایی وجود دارد، آبریزگاهی مورد استفاده مشترک دو خانوار قرار می‌گیرد.
مسیر‌های پیاده در روستای کندوان در حقیقت همان شیار‌های ناشی از جریان تخریبی آب‌های جاری است. روی بعضی از این شیار‌ها پله‌هایی از چوب ساخته‌اند تا رفت‌وآمد در آن ساده شود. پله‌های سنگی در فضا‌های بیرون اغلب با ارتفاع بسیار بلند ساخته شده و روستاییان بدون احساس ناراحتی از آن بالا و پایین می‌روند. راه‌های ارتباطی بین مخروط‌ها بسیار باریک است؛ ولی با این همه آنان در عبور و مرور از آن‌ها احساس ناراحتی نمی‌کنند.
جدار کران‌ها سخت بوده و به‌عنوان عایق عمل می‌کنند. به همین دلیل داخل کران‌ها در تابستان خنک و در زمستان گرم است و تبادل حرارتی نیز در این کران‌ها محسوس نیست.
چون کران‌ها در قسمت شمالی روستا واقع شده‌اند، سطوح مخروط‌ها به‌طور کامل از نور آفتاب جنوب برخوردار است. باد معمولا در راستای طول دره، یعنی از جهت شرق و غرب می‌وزد. در مجموع، این عوامل نورگیری و تهویه طبیعی واحد‌های مسکونی این روستا را حاصل می‌کنند.
کندوان؛ روستایی با معماری صخره ای
معماری صخره‌ای روستای کندوان مهم‌ترین دلیل جذب گردشگران است. معماری حیرت‌انگیز و اعجاب‌آور که هر بیننده‌ای را برای لحظاتی هم که شده میخ‌کوب می‌کند. غیر از معماری زیبای کندوان، طبیعت سرسبز و تماشایی با مناظر دلکش آن نیز بسیار دیدنی است. آب و هوای مطبوع کوهستانی، وجود رودخانه پرآب، مناطق ییلاقی اطراف روستا و باغات سرسبز منطقه از دیگر جذابیت‌های این روستای ییلاقی است.
روستای کندوان یکی از جا‌های دیدنی اسکو استان آذربایجان شرقی است که در فاصله ۶۵ کیلومتری شهر تبریز، و ۱۸ کیلومتری از شهرستان اسکو، در میان درهای در کنار رودخانه کندوان واقع شده است. این روستا در دامنه شمالی ارشد داغ و قسمت غربی رشته کوه سهند به‌صورت پلکانی و با شیب تند حدود ۷۰ درجه قرار گرفته است.
برای رسیدن به روستای کندوان باید راهی استان آذربایجان شرقی شوید و مسیر شهر اسکو را در پیش بگیرید. بعد از گذر از اسکو و شهر اسفنجان به یک دوراهی در هفت کیلومتری جاده می‌رسید. راه سمت چپ شما را به روستای کندوان می‌رساند.
منبع: باشگاه خبرنگاران