نقشه نجات دریاچه رومیه چیست؟
رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست قول تغییر در برنامه‌های احیای دریاچه‌ارومیه را داده‌اند؛ قولی که کارشناسان درباره‌اش حرف دارند.
دنیای قلم -دوباره می‌شود روی بلورهای متراکم و کپل نمکی که شبیه مرجان‌های کف دریا هستند پا گذاشت و رویشان راه رفت، دوباره می‌شود روی عرشه آن کشتی فرسوده زنگ‌زده که اسیر نمک‌ها شده و حسابی مشهور است ایستاد و به دریاچه از چند متر بالاتر نگاه کرد، دوباره آن جاده‌های نمکی و جزیره‌های کوچک شور از آب بیرون افتاده‌اند و بازهم پایه‌های زنگ‌زده اسکله قدیمی را که بلورهای نمک دوره‌شان کرده‌اند، می‌توان شبیه دوک‌های نخ‌ریسی تصور کرد که با سر خورده‌اند به کف دریاچه. دریاچه‌ارومیه دست‌کم هشت سال است که با بی‌آبی می‌جنگد و در خواب‌های پریشانش کابوس خشکیدگی می‌بیند. آخرین خبرها از دریاچه‌ارومیه از کوچک‌تر شدن آن حکایت دارد، از این‌که تراز دریاچه به ۱۲۷۰ سانتی‌متر رسیده که ۶۲ سانت کمتر از تراز سال قبل است. این روزها نگین فیروزه‌ای شمال‌غرب کشور همچنین دومیلیارد و۸۶۰ مترمکعب آب دارد که این هم نسبت به سال قبل در همین روزها بیش از دومیلیارد مترمکعب کمتر شده‌است. اینها روایت کوچک شدن و آب رفتن دریاچه‌ارومیه است، دریاچه‌ای که پارسال ۳۶۵۵کیلومتر وسعت داشت و امسال ۲۱۹۴ کیلومتر آب دارد. اینها همچنین حکایت کارهایی است که باید انجام می‌شده اما نشده یا حکایت تغییراتی است که باید رخ می‌داده اما نداده‌است.
دریاچه ارومیه اما در حالی با مشکلات می‌جنگد و به سمت نیست‌شدن میل می‌کند که رئیس‌جمهور از فعالیت ستاد احیای دریاچه‌ارومیه با شکل و شمایل جدید در آینده نزدیک خبر می‌دهد و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز از رویکردهای جایگزین و توسعه نرم‌افزاری برای بازگرداندن زندگی به بزرگترین دریاچه داخلی ایران می‌گوید. به نظر می‌رسد اینها دنبال بهتر کردن حال دریاچه‌ارومیه هستند اما آیا ارومیه‌ای که چندین‌بار تا مرز خشک شدن کامل پیش‌رفته و پیرامونش ده‌ها مشکل به هم پیچ‌وتاب خورده‌اند، می‌تواند به سمت احیا و زندگی دوباره حرکت کند؟
راهی که ستاد احیا رفت
هشت سال پیش زمانی که دریاچه‌ارومیه روی مرز باریک تبدیل‌شدن به بحران بین‌المللی راه می‌رفت کارگروه نجات دریاچه‌ارومیه از هیات وزیران مجوز فعالیت گرفت اما تقریبا دو ماه طول کشید تا این کارگروه شکل بگیرد.
در ماه مهر سال ۹۲ کارگروه نجات، صاحب شش کمیته شد که بستری برای تشکیل ۲۰ کارگروه تخصصی گردید: کارگروه‌های آبخوان‌های ساحلی، احیای مرحله‌ای، تعیین تکلیف طرح‌های توسعه منابع آب حوضه آبریز، طرح‌های انتقال بین‌حوضه‌ای، مدیریت تقاضای آب کشاورزی، مدیریت آب‌های سطحی و زیرزمینی، کارگروه بررسی حفظ پیکره آبی دریاچه، بررسی اقلیم منطقه، برآورد میزان واقعی آب ورودی به دریاچه از رودخانه‌ها، بررسی اثرات خشک‌شدن دریاچه‌ارومیه، اثربخشی سیستم‌های آبیاری مدرن، احیای اکولوژیک دریاچه و کارگروه کنترل و تثبیت کانون‌های ایجاد توفان‌های نمک در کنار کارگروه‌های تخصصی امکان‌سنجی تامین آب از منابع نامتعارف، کاهش تبخیر، بررسی حجم آب قابل رهاسازی از سدهای حوضه آبریز و بررسی اثرات ورود آب شیرین بر شورابه و بستر نمکی دریاچه‌ارومیه.
این کارگروه‌ها نشان می‌دادند که ستاد احیای دریاچه‌ارومیه قرار است در چه مسیری پیش برود و برای حفظ حیات در این دریاچه قرار است از چه راه‌هایی ورود کند. در سه سال اول فعالیت این ستاد از قضا حال دریاچه اندکی رو به بهبود رفت و تراز آبی این پهنه آبی از اوضاع وخیم قبلی خارج شد به‌طوری‌که مدیرکل حفاظت محیط‌زیست وقت آذربایجان‌شرقی در سال ۹۶ تراز آبی دریاچه را ۱۲۷۰ سانتی‌متر اعلام کرد آن‌هم در شرایطی که بارش‌های آن سال در حوضه آبریز دریاچه‌ارومیه با رقم ۱۸۵ میلی‌متر بسیار کمتر از بارش‌های سال قبل از آن (۲۶۶ میلی‌متر) بود.این مدیر در دولت یازدهم افزایش تراز آبی دریاچه‌ارومیه را درواقع ناشی از اقدامات دولت می‌دانست، کارهایی از قبیل لایروبی رودخانه‌ها و کانال‌ها، تغییر الگوی کشت، تعیین نیاز آبی زیست‌محیطی تالاب‌ها و رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه‌ارومیه و بالاخره طراحی سطوح آبگیر باران.
اما این موضوعی نبود که برخی کارشناسان ازجمله ابوالفضل مجنونی، عضو هیات‌علمی گروه علوم و مهندسی آب دانشگاه تبریز آن را قبول داشته‌باشند. این کارشناس دو سال قبل همزمان با روزهایی که دولتی‌ها بهتر شدن حال دریاچه‌ارومیه را به اقدامات انجام‌شده توسط خودشان ربط می‌دادند، فقط در نقد یکی از اقدامات یعنی تغییر الگوی کشت گفت که هنوز هم چهار محصول گندم، یونجه، سیب و چغندرقند سالانه حدود ۶۵۰میلیون مترمکعب آب معادل ۶۵درصد از کل آب کشاورزی شرق حوضه دریاچه‌ارومیه را مصرف می‌کنند.
بااین‌حال، حتی اکنون که تراز آبی دریاچه افت کرده و وسعت آن کمتر شده دولتی‌ها نیمه پر لیوان را می‌بینند مثل حرف‌هایی که مهر امسال در نخستین جشنواره پسته آذربایجان‌شرقی و در شهر ایلخچی با این مضمون زده شد: با اصلاح الگوی کشت و تبدیل کشت پیاز به پسته ۱۵میلیون مترمکعب آب درحوضه آبریز دریاچه‌ارومیه صرفه‌جویی شده‌است.
حتی اگر این دستاورد واقعی هم باشد کافی نیست. اکنون ارتفاع آب دریاچه نسبت به سال قبل ۶۲ سانتی‌متر پایین‌تر رفته و وسعتش نسبت به پارسال ۱۴۶۱کیلومتر کوچک‌تر شده‌است. چالش‌ها به حدی است که نماینده مردم ارومیه در مجلس هم در نامه‌ای خطاب به رئیس‌جمهور نوشته پیکر دریاچه از سوء‌مدیریت‌ها زخمی است و این منطقه بیش از مشکل آب با مشکل مدیریت آب درگیر است درحالی‌که بیشتر پروژه‌های احیای دریاچه‌ارومیه نیز متوقف شده‌است.
چرا دریاچه نجات نیافت؟
برنامه‌ها و اقدامات انجام‌شده برای احیای دریاچه‌ارومیه می‌تواند الگویی برای همه دنیا و سایر تالاب‌های کشور باشد. در کتاب درسی دانش‌آموزان استرالیا از دریاچه‌ارومیه به‌عنوان مدیریت ناموفق نام برده شده‌بود، ولی ما درکوتاه‌ترین زمان با علم، توان و ابتکار داخلی توانستیم دریاچه را احیا کنیم. اقدامات دستگاه‌های اجرایی ازجمله رهاسازی‌ها، لایروبی از سر دهنه‌ها و بهره‌برداری از آب در زمان نیاز باعث شد در سال‌های ۹۶ تا ۹۸ بارش‌ها کمک کند تا با افزایش تراز این دریاچه روبه‌رو شویم.
اینها برش‌هایی از گفته‌های مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه‌ارومیه در اسفند پارسال است، جملاتی که مسعود تجریشی آنها را اقدامات مقدماتی برای احیای نهایی دریاچه و رسیدن حجم آن به ۱۵ میلیارد مترمکعب تا سال ۱۴۰۶ می‌دانست. با این حال خیلی‌ها با او موافق نیستند و به احیای کامل دریاچه‌ارومیه امید چندانی ندارند، البته نه از روی بدبینی که با اتکا به شواهد و قرائن. محمدرضا فاطمی، کارشناس محیط‌زیست دریایی یکی از این افراد است که به جام‌جم می‌گوید دریاچه‌ارومیه یک ورودی دارد و یک خروجی که ورودی همان بارندگی‌هاست و خروجی، آبی است که برای مصارف مختلف از جمله کشاورزی استفاده می‌شود. پس وقتی ورودی دریاچه که همان بارندگی است در اختیار بشر نیست چطور حرف از راه‌های جایگزین برای احیای دریاچه‌ارومیه زده می‌شود؟!
به گفته او اگر در دو سال گذشته نیز تراز آبی دریاچه‌ارومیه بهتر شد به سبب همین بارندگی‌ها بود طوری که امسال که بارندگی‌ها افت داشته، این تراز کاهش یافته‌است.
فاطمه ظفرنژاد، پژوهشگر آب و توسعه پایدار البته در گفت‌وگو با جام‌جم احیای دریاچه‌ارومیه را شدنی می‌داند ولی تاکید دارد برای نجات دریاچه باید مسائل زیادی کنار هم قرار بگیرند. این کارشناس مخالف رویکردهای دولتی و نگاه‌های از بالا به پایین است و در مورد دریاچه‌ارومیه معتقد است در دهه‌های اخیر کارهای غلط زیادی درباره‌اش انجام شده‌است.
او توضیح می‌دهد: وزارت نیرو چه قبل از انقلاب و چه بعد از آن سعی در مدیریت سازه‌ای آب و سدسازی داشته و همواره با زور و فشار و زیرپا گذاشتن حقوق کشاورزان و جامعه مولد کارها را پیش برده‌است. مثلا در اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ خورشیدی سد زرینه رود بزرگ ترین شاهرگ دریاچه‌ارومیه و بزرگترین آب آور آن را قطع کرد تا آب مورد نیاز شهر تبریز را فراهم کند و درست در همین زمان بود که مرگ دریاچه آهسته آهسته آغاز شد. بعد از انقلاب نیز این الگوی شکست‌خورده بدون هیچ اصلاحی تکرار شد تا این که در حوضه آبریز دریاچه‌ارومیه ۵۰ سد ساخته شد.
ظفرنژاد دستکاری در الگوی کشت را نیز سبب ساز خشکیدگی دریاچه‌ارومیه می‌داند و می‌گوید: مردم این منطقه از سال‌های بسیار دور انگور، حبوبات و غلات دیم کشت می‌کردند و محصول فراوانی به دست می‌آوردند که صادر هم می‌شد ولی از دهه ۵۰ به بعد که دیم کاری‌ها به باغات سیب که محصولی آب‌بر است تبدیل شد، فشار بر دریاچه از ناحیه‌ای دیگر آغاز شد.
راه‌حل‌ها برای تداومل حیات یک دریاچه
آیا این نابسامانی که عده‌ای نامش را خرابکاری گذاشته‌اند، قابل اصلاح است؟ محمدرضا فاطمی می‌گوید بله اصلاح شدنی است اما به شرطی که رویکرد دولت‌ها یعنی نوع نگرش آنها به مدیریت آب تغییر کند. او می‌گوید برای این که دریاچه‌ارومیه احیا شود باید مهندسی معکوس اتفاق بیفتد؛ به این معنی که کارهایی را که نباید انجام می‌دادیم به تدریج متوقف کنیم و در یک دوره ۲۰ساله وضعیت دریاچه را به قبل از خشکیدگی برگردانیم.
او البته کاهش شدید بارندگی و افزایش تبخیر را دو مانع مهم برای احیای دریاچه‌ارومیه می‌داند و می‌گوید بعید است با این وضعیت راه‌های جایگزین برای بازگرداندن حیات به دریاچه وجود داشته‌باشد.
فاطمه ظفرنژاد نیز احیای دریاچه‌ارومیه با اجرای راهکارهای علمی شدنی را می‌داند ولی معتقد است وزارتخانه‌ها با این راهکارها مخالفت می‌کنند چون با ساختارهایشان در تضاد است.
منبع: جام جم