معماری شهری و كنشگری اجتماعی

دنیای قلم - محمد آخوندپور امیری : در این یادداشت از خیابان و ظرفیت‌های كنشگری آن خواهیم گفت. خیابان مانند یك ویترین می‌تواند بگوید چه چیزی در جامعه می‌گذرد، چه كشمكش‌هایی جریان دارد و قدرت چگونه تقسیم شده است.

حتی اگر پا به شهر نگذاریم، خیابان‌ها سر از گوشی‌های هوشمند در آورده‌اند و خودشان را تا خصوصی‌ترین مكان و زمان زندگی‌مان كشانده‌اند و اثرشان را می‌گذارند؛ فارغ از اینكه در فعل و انفعالاتی كه عرصه خیابان را جولانگاه خواست‌های خود یافته است با كدام‌یك از طرفین تنش بر سر فضاها همدل باشیم. فضای عمومی به شهر شخصیت می‌دهد و وظیفه دارد فی‌نفسه حافظه جمعی را معنا ببخشد و حفظ كند؛ حافظه‌ای كه به یمن وجود ساكنان شهر، مناظر طبیعی‌اش، میراث تاریخی‌اش، فرهنگش و فعالیت‌هایش ممكن می‌شود. روابط میان شهروندان و قدرت در صورت‌بندی خیابان‌ها، پارك‌ها و میادین تجسم می‌یابد؛ آنها در واقع مكان‌های ملاقات شهروندان هستند؛ بنابراین شهر را می‌توان به مثابه مجموعه‌ای از عناصر، خیابان‌ها، میادین، امكانات فرهنگی، ایستگاه‌های اتوبوس و قطار درك كرد.

هر آنچه تحت عنوان فضای جمعی می‌شناسیم محصول شرایطی است كه در آن مردم شهر پیوسته آن را تصاحب می‌كنند. این فضاها هستند كه اجازه رویارو شدن‌ها و پیاده‌روی‌هایی می‌دهند كه هر منطقه از شهر را ممكن می‌كنند، به آن معنا می‌دهند و بروز اجتماعی و منطقه فرهنگی جمعی را به وجود می‌آورند. این فضاها شهر را به فضایی فیزیكی، سیاسی و نمادین تبدیل می‌كنند. شاید در همین نقطه كانونی با متفكر آلمانی، «یورگن هابرماس» همدل باشیم كه عرصه عمومی را مجالی در جهت گفت‌وگو و تبادل افكار یافته بود و چه عرصه عمومی‌ای مقبول‌تر از فضاهای شهری. بنا به نظر «جف هور»، فضاهای عمومی، موضوعات انتقادی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زمانه ما را روایت‌پذیر می‌كنند و اجازه می‌دهند شركت‌كنندگان متنوعی گردهم آیند و منافع و مناظر متفاوتی را به بحث بگذارند. فضای عمومی، مشاركت مدنی را ترغیب می‌كند و فعالیت‌های اشتراكی را رواج می‌دهد. اعتراضات و كنشگری‌ها، نقش مهمی در میان فعالیت‌هایی كه در فضاهای عمومی رُخ می‌دهد، بازی می‌كند. جنبش‌ها یا اعتراضات اجتماعی ابزارهای قدرتمندی برای تغییرند.

به علاوه جایی هستند كه در آن روابط انسانی بدیلی ایجاد می‌شوند. مردم هنوز نیاز دارند كه مشكل‌شان را به خیابان ببرند تا جایی داشته باشند كه برای آن بجنگند و دیده شوند. به عبارتی دیگر خیابان ترجمان حضور انبوه خلقی است كه عرصه بدیعی را برای دیده شدن خود یافته‌اند.

فضا چیز علمی جدای از ایدئولوژی یا سیاست نیست؛ فضا همیشه سیاسی یا استراتژیك بوده است. اگر فضا ظاهری خنثی یا بی‌تفاوت به محتوایش به خود می‌گیرد و در نتیجه انگار كاملا صوری است و مظهر تجرد منطقی، دقیقا به این علت است كه پیشاپیش به اشغال درآمده، به خدمت گرفته شده و قبلا محل توجه فرآیندهای پیشین بوده است كه ردپای آن همیشه در منظره به چشم نمی‌آید. فضا به واسطه عناصر تاریخی و طبیعی صورت می‌پذیرد و شكل می‌گیرد، اما این فرآیند، فرآیندی سیاسی بوده است. فضا سیاسی و ایدئولوژیك است. فضا به معنای واقعی كلمه محصول ایدئولوژی‌هاست. «آنری لوفور»، فضا را همچون پیكره‌ای عینی و منفرد یا از پیش موجود نسبت به هر فعالیت جمعی درك نمی‌كند.

فضا در اندیشه «لوفور» پیكره‌ای تهی نیست؛ فضایی فیزیكی كه صرفا به مثابه ظرفی عمل می‌كند كه فعالیت انسانی در آن رخ می‌دهد، بلكه فضا از نظر او یك «ساخت اجتماعی» است.  اما همیشه این فضاهای عمومی پتانسیل یك حضور شكوهمند اجتماعی را منجر نخواهند شد. حجم زیاد فضاهای عمومی با مالكیت خصوصی در نیویورك منجر به معماری خصومت‌آمیز بسیاری پیرامون شهر می‌شود كه جمعیت بی‌پناه را هدف قرار می‌دهد. به گفته مالكان، این شیوه‌ای است برای حفظ نظم و اطمینان از امنیت عمومی. به تعبیر دیگر آنگاه كه فضاهای عمومی در تسخیر مالكیت شخصی و فردی در می‌آید عرصه كنشگری نیز به محاق خواهد رفت.
به عنوان نتیجه باید اذعان نمود كه چیزی تحت عنوان طراحی یك مكان، مشخصا برای اعتراض وجود ندارد. اساسا این طراحی اغلب برآمده از كنش‌های فوری است كه براساس هر روایت (موقعیت) رخ می‌دهد. هر شهری به اعتراضات به نحوی متفاوت اثر می‌گذارد؛ هر كدام از این شهرها سیاست‌های شهری، طراحی، استفاده از زمین و الگوهای مالكیت مختص به خود را دارند. توانایی اعتراض موثر در فضای عمومی، امروز از همیشه ضروری‌تر است. طراحی شهری مدرن در فضای واقعا عمومی در درجه اول در اطمینان یافتن از امكان اعتراضات دموكراتیك، ضروری است. معماری خصومت‌آمیز و قوانین برنامه‌ریزی، بر گزینه‌ها و انتخاب‌های ما در ریختن به خیابان و سر دادن فریاد تغییر، مُهر رد می‌زنند. روابط اجتماعی و تغییر، ارتباط تنگاتنگی با فضای شهری دارند و این موضوعی است كه باید برنامه‌ریزان و معماران شهری به آن توجه داشته باشند.
دانشجوی دكترای علوم سیاسی