آیا بستن تنگه هرمز امکان پذیر است
یوسف مولایی موضوع بستن تنگه هرمز را براساس قانون اساسی دریاها را بررسی می‌كند
دنیای قلم -مهدی بیك اوغلی : «آیا بستن تنگه هرمز از منظر حقوق بین‌الملل امكان‌پذیر است؟» این ابهام یكی از پرسش‌های مهمی است كه افكار عمومی ایرانیان سال‌هاست با آن دست به گریبان هستند. اما هرگز پاسخ علمی و مستندی از سوی كارشناسان و اساتید دانشگاه به آن داده نشده است. هر زمان كه مناسبات ارتباطی ایران با غرب دچار تنش می‌شود یا چالشی در حوزه سیاست خارجی شكل می‌گیرد، برخی افراد، جریانات و رسانه‌ها اعلام می‌كنند ایران از طریق بستن تنگه هرمز می‌تواند ابزار مناسبی برای فشار به غرب برای خود دست و پا كند. یكی از چهره‌هایی كه بارها پیشنهاد بستن تنگه هرمز را در قالب سرمقاله‌ها، یادداشت‌ها و گفت‌وگوهای رسانه‌ای خود مطرح كرده است، حسین شریعتمداری مدیر مسوول كیهان است. شریعتمداری 23 آذرماه در قالب یادداشتی كه در روزنامه كیهان منتشر شد، نوشت: «جمهوری اسلامی ایران حق دارد و می‌تواند در صورتی كه منافع ملی خود را در مخاطره ببیند، تنگه هرمز را به روی تمامی كشتی‌های نفتكش و حتی كشتی‌های حامل كالای تجاری و تسلیحاتی ببندد.» شریعتمداری طی روزهای اخیر و پس از افزایش تنش‌ها میان ایران و اروپا هم این ایده تكراری خود را در گفت‌وگو با خبرگزاری‌های اصولگرا دوباره تكرار كرده است.
ایده شریعتمداری اما این روزها شركایی نیز میان اصولگرایان پیدا كرده است. 3 روز قبل بود كه توییتی به نقل از زهرا شیخی، نماینده مردم اصفهان منتشر شد؛ شیخی در توییت خود در واكنش به تنش‌های اخیر با اروپا نوشت: «وقت مماشات نیست، همه كشورهای جهان عوارض عبور از تنگه‌ها را می‌گیرند... اروپاییان بابت امنیت كشتی‌های‌شان باید به سپاه ما خراج دهند.» این توییت شیخی بازخوردهای فراوانی ایجاد كرد و بسیاری از كاربران این پرسش را از تحلیلگران مطرح كردند كه آیا یك چنین اقدامی براساس روابط بین‌الملل عملی است؟
حسین دهباشی، پژوهشگر تاریخ در واكنش به توییت زهرا شیخی به موضوعی اشاره می‌كند كه بخش قابل توجهی از ابهامات را روشن می‌كند. این پژوهشگر حوزه تاریخ در كامنتی زیر پست زهرا شیخی نوشت: «دول دنیا عوارض كانال‌هایی را می‌گیرند كه از میان خاك‌شان عبور می‌كند، ولی تنگه هرمز آبراهی بین‌المللی است...» اظهاراتی كه در جریان گفت‌وگوی یوسف مولایی، استاد روابط بین‌الملل با «اعتماد» تایید شد. این روند ادامه داشت تا اینكه طی دو روز اخیر بسیاری از نمایندگان نیز به این بحث پیوستند و صحبت از بستن تنگه هرمز كردند.
طرح بستن تنگه هرمز در مجلس و تكذیب آن
در كشاكش اظهارات موافق و مخالف در خصوص بستن تنگه هرمز، 2بهمن‌ماه خبری به نقل از محمدحسن آصفری عضو كمیسیون شوراها و امور داخلی منتشر شد كه نشان می‌داد مجلس به دنبال ارایه یك طرح دوفوریتی برای محدودسازی تردد كشتی‌های اروپایی در تنگه هرمز است.
آصفری اعلام كرد مجلس به دنبال طرحی است كه محدودیت تردد كشتی‌های تجاری اروپایی در تنگه را به دنبال داشته باشد. نماینده مردم اراك تاكید كرد: «ما طرحی را دنبال خواهیم كرد كه محدودیت تردد كشتی‌های تجاری اروپایی در تنگه هرمز را به همراه خواهد داشت و اگر پارلمان اروپا نسبت به تصمیم خودش عقب‌نشینی نكند، مطمئن باشند اقداماتی را در پارلمان خودمان دنبال خواهیم كرد و با طرح‌های چندفوریتی تردد در تنگه هرمز را برای كشتی‌های اروپایی محدود می‌كنیم كه مطمئنا به نفع آنها نخواهد بود، لذا بهتر است تا دیر نشده پارلمان اروپا تصمیم خودش را كنار بگذارد و عقلانیت نشان دهد و از اقدامات احساسی دست بردارد.» كمتر از 24 ساعت پس از اظهارات آصفری و در شرایطی كه این اظهارات بازتاب‌های وسیعی در رسانه‌های داخلی و خارجی پیدا كرده بود، سخنگوی هیات‌رییسه مجلس یازدهم دوشنبه 3بهمن‌ماه در گفت‌وگو با خبرنگاران پارلمانی به تكذیب اظهارات آصفری پرداخت و اعلام كرد: «طرحی برای بستن تنگه هرمز در دستور كار مجلس نیست.» سید نظام موسوی با تاكید بر اینكه «طرحی مبنی بر بستن تنگه هرمز در دستور كار مجلس نیست» گفت: «اگر اروپایی‌ها پیشنهاد پارلمان اروپا مبنی بر اعلام شدن سپاه پاسداران به عنوان یك گروه تروریستی را به تصویب برسانند، مجلس شورای اسلامی پاسخ متقابل داده و مصوبات بازدارنده‌ای در برابر این اقدام تصویب می‌كند.»
او كه با ایسنا گفت‌وگو می‌كرد، اظهار كرد: «جمعی از نمایندگان مجلس طرحی با عنوان اقدام متقابل و متناظر با مصوبات اتحادیه اروپا در راستای صیانت از قانون اساسی و منافع و حقوق ملت ایران تدوین و پیشنهاد كردند كه در این طرح اشاره‌ای مبنی بر بستن تنگه هرمز نشده است. آنچه در فضای مجلس مطرح است و رییس مجلس نیز بیان كرده، این است؛ اگر اروپایی‌ها اشتباه راهبردی مرتكب شده كه براساس آن پیشنهاد پارلمان اروپا مبنی بر اعلام شدن سپاه پاسداران به عنوان یك گروه تروریستی در نهادهای تصمیم‌گیری و نهایی‌شان به تصویب برسد، حتما مجلس به صورت قاطع پاسخ متقابل داده و مصوبات بازدارنده‌ای در برابر این اقدام تصویب می‌كند.»
قوانین بین‌المللی درباره بستن تنگه هرمز چه می‌گویند؟
یوسف مولایی استاد روابط بین‌الملل و حقوق سیاسی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «اعتماد» ابعاد پنهان این موضوع را روشن می‌كند. مولایی در پاسخ به این پرسش كه بر اساس روباط بین‌الملل آیا می‌توان تنگه هرمز را بست، گفت: «به موجب كنوانسیون سال 82 كه حقوق دریاها مبتنی بر آن ترسیم شده و به قانون اساسی دریاها معروف است، نوع دریاهای مختلف مشخص شده است. تنگه هرمز در این كنوانسیون به عنوان یك تنگه بین‌المللی معرفی شده است. البته ایران در آن زمان در بحبوحه جنگ 8ساله با عراق این كنوانسیون را امضا نكرد و اعلام كرد كه تنگه هرمز بین‌المللی نیست. در همان زمان اما كشورهای غربی و قدرت‌های بزرگ اعلام كردند حتی در صورت عدم امضای ایران از منظر حقوقی یك تنگه بین‌المللی است.»
او ادامه داد: «اما استدلالی كه بر اساس آن تنگه هرمز بین‌المللی اعلام شده است، این است كه این تنگه دریای آزاد را به یك منطقه مهم اقتصادی در جهان وصل می‌كند. در واقع تنها محل مناسب برای حمل‌و‌نقل بین‌المللی در این منطقه است و در آب‌های آزاد قرار دارد.»
مولایی یادآور شد: «دعوایی میان انگلیس و آلبانی در سطح بین‌المللی بر سر تنگه كارفو یا آلبانی وجود دارد. آنجا هم تعاریف تنگه‌های بین‌المللی قید شده است. در سال 1946 كشتی‌های انگلیسی در زمان عبور از تنگه كورفو در آب‌های ساحلی، مورد حمله آلبانی قرار گرفتند، چرا كه آلبانی معتقد بود این تنگه در آب‌های سرزمینی‌اش قرار دارد. نهایتا انگلیس به شورای امنیت شكایت كرد و آلبانی به عنوان مسوول این حمله شناخته شد.»
این استاد دانشگاه گفت «البته تنگه هرمز به نوعی جزو آب‌های داخلی ایران حساب می‌شود، چرا كه عرض این تنگه كمتر از 24 مایل است. ولی چون تنگه‌ای است كه یگانه راه عبور و اتصال به خلیج فارس یا دریای عمان محسوب می‌شود، بنابراین طبق اسناد بین‌المللی، پرونده كارفو و كنوانسیون 1982 این تنگه بین‌المللی است. وقتی تنگه‌ای بین‌المللی معرفی می‌شود، كشورهای ساحلی نمی‌توانند آن را بسته یا عوارضی از حمل و نقل آن دریافت كنند.»
مولایی خاطرنشان كرد: «در تنگه‌های بین‌المللی عبور ترانزیتی حاكم است و حتی كشتی‌های جنگی بدون اجازه می‌توانند از آن عبور كنند. در حالی كه قبل از كنوانسیون 1982، كشتی‌های جنگی می‌بایست از كشورهای ساحلی اجازه بگیرند. من نمی‌خواهم وارد جزییات حقوق ترانزیتی و ... شوم، فقط از منظر حقوق بین‌الملل می‌گویم كه تنگه هرمز، بین‌المللی است و بستن آن مسوولیت‌های فراوانی دارد.»
كشورهایی كه ذینفع هستند و قدرت‌های بزرگ، همواره برای آزادی دریاها و عبور از دریاهای بین‌المللی به هر اقدامی دست می‌زنند. از جمله تحریم‌های گسترده، اقدام نظامی و فشار بین‌المللی از جمله این گزاره‌ها است. هر نوع اقدامی برای بستن این تنگه تبعات سنگینی را برای ایران به همراه خواهد داشت.
مولایی در پاسخ به این پرسش كه تهدید به بستن تنگه هرمز كه هر از گاهی از سوی برخی افراد، جریانات و رسانه‌ها مطرح می‌شود، آیا در راستای منافع ملی كشور است یا نه، گفت: «واقع آن است كه این روزها اظهارات اساتید دانشگاه و كارشناسان برای تصمیم‌سازان و سیاست‌گذاران چندان اهمیتی ندارد. آنها كه سیاست‌گذاری می‌كنند، نگاه متفاوتی با ما دارند و ما را طرفداران غرب و امریكا معرفی می‌كنند. در حالی كه بند بند وجود ما به سربلندی ایران وابسته است.
او گفت: «در زمان جنگ ایران و عراق هم بارها بحث بستن این تنگه مطرح شد، اما به درستی اجازه یك چنین عملی داده نشد. من گمان نمی‌كنم همه تصمیم‌سازان كشور در این موضوع اتفاق نظر داشته باشند. تنها برخی طیف‌های تندرو هستند كه یك چنین تهدیداتی را مطرح می‌كنند. ممكن است این تهدیدات حالت بازدارندگی هم داشته باشد تا اتحادیه اروپا تصمیمات خصمانه خود را علیه سپاه عملی نكند.»
مولایی با اشاره به اینكه ایران با چالش‌های جدی در برابر كشورهای غربی روبرو است، گفت: «جدا از بحث برجام، موضوع همكاری نظامی ایران با روسیه هم برای كشورهای اروپایی مطرح است. در این شرایط ایران باید در حوزه سیاسی، نظامی و ارتباطی به گونه‌ای برنامه‌ریزی كند كه مناسبات ارتباطی‌اش با همه جهان در وضعیت عادی قرار بگیرد. دست زدن به اقداماتی كه بر آتش تنش‌ها بدمد نه به نفع ایران است، نه به نفع كشورهای منطقه.»این اظهارات ضد و نقیض در شرایطی به كرات در فضای مجازی بازنشر می‌شد كه هنوز هیچ‌كدام از مقامات رسمی كشور در خصوص این تصمیم اظهارنظر دقیقی مطرح نكرده است. موضوعی كه به نظر می‌رسد طی روزها و هفته‌های آینده اخبار بیشتری درباره آن منتشر شود.