دنیای قلم - مهدی زارع: 4 اسفند ۱۴۰۲ رییس مركز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشكسالی گفت: «بی‌هنجاری شدید دمایی و كمبارشی و خشكسالی باعث می‌شود تنش آبی افزایش یابد و مشكلات بیشتری را برای تامین آب برای صنایع به وجود آورد. از ابتدای زمستان تاكنون به‌طور میانگین دمای كشور ۹.۸ سلسیوس بوده است این درحالی است كه دمای میانگین بلندمدت ۶.۶ سلسیوس ثبت شده است یعنی ۳.۲ درجه سلسیوس دمای میانگین فصل زمستان تا پایان بهمن ماه سال جاری بالاتر از حد نرمال بوده است.
گرم‌ترین آبان و آذر كشور را امسال سپری كردیم.» او گفت: «طی زمستان سال جاری بی‌هنجاری دمایی شدیدی را تجربه كرده‌ایم. این وضعیت در دی ماه نیز حاكم بود. طی بهمن ماه كشور به طور متوسط ۳۶ میلی‌متر بارش دریافت كرد كه از مقدار بلندمدت دو درصد كمتر بود، بنابراین بارش تقریبا در شرایط نرمال ثبت شد. از ابتدای سال آبی جاری تا پایان بهمن ماه ۷۹.۵ میلی‌متر به طور متوسط بارندگی ثبت شد، این درحالی است كه میانگین نرمال آن ۱۲۷ میلی‌متر است، بنابراین ۳۸درصد نسبت به وضعیت نرمال كمبارشی داشته‌ایم. كمترین بارندگی در استان‌های واقع در مركز، جنوب و شرق كشور ثبت شده است، هرمزگان ۷۵درصد، سیستان و بلوچستان ۶۷درصد، فارس ۶۳درصد، یزد ۵۳درصد، قزوین ۳۸درصد، خراسان‌رضوی ۳۶درصد، تهران و البرز ۳۳درصد، لرستان ۳۲درصد و مركزی ۲۷درصد نسبت به نرمال بارش كمتر دریافت كردند.» برآورد می‌شود كه در استان‌های یادشده 37 میلیون نفر از جمعیت حدود 87 میلیون نفری سال 1402 ایران در آن زندگی می‌كنند. به زبان دیگر حدود 42درصد جمعیت ما در مناطقی از كشور زندگی می‌كنند كه كمبارشی از 40 تا 75درصد تجربه می‌كنند. ترك‌خوردگی خاك ناشی از خشكسالی با ظهور تغییرات اقلیمی موجب نگرانی زیادی است.
فرآیند ترك‌خوردگی سرعت تبخیر آب منفذی را تسریع می‌كند، ظرفیت نگهداری آب را كاهش می‌دهد و خواص هیدرولیكی-مكانیكی خاك را كاهش می‌دهد. اصطكاك پایه و ضخامت لایه دو جنبه مهم هستند كه بر ترك‌خوردگی زیرسطحی اثر می‌گذارند. ضمنا ضخامت لایه خاك نقش كلیدی در كنترل رفتار ترك‌خوردگی خاك دارد. وجود سطح زیرین ناهموار باعث شروع و انتشار ترك‌های خشك شدن در هر دو سطح بالا و پایین می‌شود. به دلیل وجود این ترك‌ها، اقلیم خشكسالی می‌تواند اثرات منفی بیشتری بر سطح زمین و ساختار خاك داشته باشد. نادیده گرفتن ترك‌های زیرسطحی ممكن است به طور قابل‌توجهی اثرهای منفی ترك بر رفتارهای هیدرولیكی و مكانیكی خاك مانند نفوذ و استحكام را دست‌كم بگیرد. مواد آلی هم بر خواص شیمیایی و فیزیكی خاك و هم بر سلامت كلی آن اثر می‌گذارد. خواص متاثر از مواد آلی عبارتند از: ساختار خاك. ظرفیت نگهداری رطوبت؛ تنوع و فعالیت موجودات خاك، چه آنهایی كه برای تولید محصول مفید و مضر هستند و در دسترس بودن مواد مغذی همچنین بر اثرات اصلاح‌كننده‌های شیمیایی، كودها، آفت‌كش‌ها و علف‌كش‌ها اثر می‌گذارد. براساس نتایج آمارگیری زراعت در سال آبی 97-1396 از مركز آمار ایران همه 31 استان كشور، در تولید محصولات زراعی سهیم هستند، اراضی زراعی مجموعا 15.5 میلیون هكتار بوده كه 6.2 میلیون هكتار آن (40%) زیر كشت آبی و 9.3 میلیون هكتار آن (60%) زیر كشت دیم قرار داشته است. زمین‌های دیم نه تنها به دلیل نامنظم یا ناكافی بودن بارندگی، بلكه به این دلیل كه نسبت‌های قابل‌توجهی از بارندگی، تا 40درصد، ممكن است به عنوان رواناب ناپدید شوند، ممكن است بازده محصول پایینی داشته باشند.
این استفاده ضعیف از بارندگی تا حدی نتیجه پدیده‌های طبیعی (تسكین، شیب، شدت بارندگی)، بلكه ناشی از شیوه‌های ناكافی مدیریت زمین (یعنی سوزاندن بقایای گیاهی، خاك‌ورزی بیش از حد، حذف پرچین‌ها) است كه سطح مواد آلی را با تخریب ساختار خاك، از بین بردن جانوران مفید خاك و جلوگیری از نفوذ آب كاهش می‌دهد. با این حال، آب «از دست رفته» به عنوان رواناب برای یك كشاورز برای سایر مصرف‌كنندگان آب در پایین‌دست از بین نمی‌رود، زیرا برای شارژ مجدد آب زیرزمینی و جریان رودخانه استفاده می‌شود. در جایی كه بارندگی روی سطح خاك فرود می‌آید، كسری به خاك نفوذ می‌كند تا آب خاك را دوباره پر كند یا برای شارژ مجدد آب زیرزمینی از آن عبور می‌كند. بخش دیگری ممكن است در اثر جریان زمینی جاری شود و بخش باقیمانده مستقیما از سطوح محافظت نشده خاك و برگ‌های گیاه به اتمسفر تبخیر می‌شود. فرآیندهای ذكر شده در بالا در یك لحظه اتفاق نمی‌افتند، اما برخی مثل رواناب‌ها هستند و در جریان یك بارندگی رخ می‌دهند، درحالی كه برخی دیگر مثل تبخیر و تعرق پیوسته هستند.
برای به‌حداقل رساندن اثر خشكسالی، خاك باید آب بارانی را كه روی آن می‌ریزد، جذب كند تا آنجا كه ممكن است آب را برای استفاده در آینده ذخیره كند و به ریشه‌های گیاه اجازه نفوذ و تكثیر بدهد. مشكلات یا محدودیت در یك یا چند مورد از این شرایط باعث می‌شود كه رطوبت خاك یكی از عوامل محدود‌كننده اصلی رشد محصول باشد. ظرفیت خاك برای نگهداری و رهاسازی آب به طیف وسیعی از عوامل مانند بافت خاك، ژرفای خاك، معماری خاك (ساختار فیزیكی شامل منافذ)، محتوای مواد آلی و فعالیت بیولوژیكی بستگی دارد. با این حال، مدیریت مناسب خاك می‌تواند این ظرفیت را بهبود بخشد. اقداماتی كه باعث افزایش رطوبت خاك می‌شود را می‌توان در سه گروه طبقه‌بندی كرد: برخی نفوذ آب را افزایش می‌دهند، برخی تبخیر خاك را مدیریت می‌كنند و برخی ظرفیت ذخیره رطوبت خاك را افزایش می‌دهند. هر سه مربوط به مواد آلی خاك هستند. برای ایجاد یك خاك مقاوم به خشكی، شناخت مهم‌ترین عوامل موثر بر رطوبت خاك ضروری است.