دنیای قلم -  مهدی زارع: زلزله یكی از قوی‌ترین مخاطرات طبیعی است كه می‌تواند خسارات جانی و اقتصادی قابل توجهی را بر جوامع تحمیل كند. از سال 1980، زمین‌لرزه‌ها 12درصد از كل مخاطرات طبیعی فاجعه‌آمیز در سراسر جهان و 56درصد از كل تلفات و 25درصد از خسارات مالی در كل را به خود اختصاص داده است.

بیش از 2 میلیون نفر تلفات و 4 میلیون مجروح، 30 میلیون بی‌خانمان و همچنین تقریبا هزار میلیارد دلار خسارت اقتصادی از پیامدهای زلزله‌های مخرب در بازه 1980 تا 2020 ثبت شده است. پنج كشوری كه بیشترین آسیب را از زمین‌لرزه‌های مخرب داشته‌اند عبارتند از: چین، اندونزی، ایران، تركیه و ژاپن به ترتیب با 16%، 10%، 8%، 4.5% و 4% از كل زلزله‌ها. زمین‌لرزه‌ها سالانه هزاران نفر را می‌كشند. طی دهه‌های گذشته، رشد جمعیت همراه با شهرنشینی سریع و برنامه‌ریزی نشده و مدیریت ضعیف زمین، محرك‌های خطر سوانح بوده‌اند، به‌طوری كه منجر به تجمع دارایی‌های جانی و مالی در مناطق بالقوه زلزله‌خیز و در نتیجه افزایش خطر زلزله می‌شود.

براساس آخرین نقشه جهانی ریسك زلزله در حال حاضر 17 كلان‌شهر در سراسر جهان با جمعیتی بیش از 10 میلیون نفر وجود دارد كه در بالاترین سطح خطر قرار دارند، از جمله توكیو، جاكارتا، دهلی، پكن، مانیل، مكزیكوسیتی، اوزاكا، لس‌آنجلس، داكا، چنگدو، كراچی، تهران، استانبول، لاهور، ناگویا، بوگوتا و لیما. ارزیابی خسارت‌های زلزله‌های ایران از سال 1369 تا نیمه سال 1402 نشان می‌دهد كه ایران طی 33 سال گذشته حدود 4400 میلیون دلار (4.4 میلیارد دلار) در زلزله‌های خسارت دیده است. خسارت‌های غیرمستقیم در این مدت حدود 22 تا 30 میلیارد دلار برآورد می‌شود. بدین‌ترتیب در این مدت به ‌طور متوسط سالانه 130 میلیون دلار خسارت مستقیم و حدود 650 تا 900 میلیون دلار خسارت غیرمستقیم مالی به كشورمان وارد شده است. در همین مدت براساس آمار رسمی سازمان برنامه حدود 55 هزار نفر به صورت مستقیم زیر آوار زمین‌لرزه‌ها كشته شده‌اند.

این درحالی است كه هنوز در تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران زمین‌لرزه‌ای در نزدیكی یا داخل شهری با جمعیتی بیش از 100 هزار نفر رخ نداده است. برآورد خسارت ناشی از زلزله برای شهر تهران كه در شب هنگام 9.5 میلیون نفر و در روز حدود 13.5 میلیون نفر برآورد می‌شود بسیار پیچیده‌تر است. برآورد‌های انجام شده تاكنون نشان می‌دهد اثر اقتصادی زلزله شدید در تهران بر كاهش تولید ناخالص داخلی كشور از كمترین 81درصد تا بیشترین تا 103درصد خواهد بود، درحالی كه برای بقیه نقاط كشور 24 تا 30درصد تولید ناخالص داخلی ملی تخمین زده می‌شود. برای یك زمین‌لرزه با بزرگای 5.5 كه در محدوده شهر تهران رخ دهد خسارت مالی حدود 100 میلیون دلار برآورد شده و در صورتی كه زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 7 تا 7.5 برای تهران فرض شود باید توجه كنیم كه رابطه بین بزرگای زلزله و خسارات اقتصادی خطی نیست. اثر یك زلزله با بزرگای مثلا 7.4 به ‌طور قابل توجهی بیشتر از زلزله 5.5 خواهد بود. خسارات اقتصادی در صورت وقوع زلزله با بزرگای 7.4 در تهران به احتمال زیاد بسیار بسیار بیشتر خواهد بود، اما میزان دقیق آن به عوامل مختلفی از جمله استانداردهای ساخت و ساز ساختمان، تراكم جمعیت، اقدامات آمادگی و واكنش، عمق و محل وقوع زلزله، شدت در پهنه رومركزی و آسیب‌پذیری كلی منطقه بستگی دارد.

برای به دست آوردن تخمین دقیق‌تر، ارزیابی دقیق ریسك لرزه‌ای و مدل‌سازی خاص تهران مورد نیاز است. برآورد اولیه میزان خسارت مالی مستقیم را بین 100 تا 500 برابر بیشتر از خسارت زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 5.5 نشان می‌دهد. خسارات مالی غیرمستقیم چنین رخدادی می‌تواند به حدود 250 میلیارد دلار برسد كه همان‌طور كه در فوق ذكر شد در حدود تولید ناخالص داخلی یك سال كل كشور می‌تواند باشد. برای كارشناسان مهم است كه به‌ طور منظم خطرات زلزله را ارزیابی و برای آنها برنامه‌ریزی كنند، از جمله آماده‌سازی برای خسارات اقتصادی احتمالی و اجرای استراتژی‌های كاهش برای به حداقل رساندن تاثیر یك زلزله بزرگ. 
زلزله‌های 6 فوریه 2023 جنوب تركیه با بزرگای 7.8 و 7.5 موجب بیش از 60 هزار كشته و بیش از 100 میلیارد دلار خسارت مالی شد. زلزله با بزرگای 7.8 سیچوان چین در سال 2008 بیش از 70000 نفر را كشت. زمین‌لرزه 6.8 در الجزایر در سال 2003 جان 2700 نفر را گرفت، زلزله ایزمیت، كوجائلی در سال 1999 در تركیه 17000 كشته بر جای گذاشت. زمین‌لرزه عامل اصلی مرگ و میر ناشی از طیف وسیعی از سوانح طبیعی است كه به حدود 60000 نفر در سال در سراسر جهان می‌رسد و حدود 90درصد از این تلفات در كشورهای در حال توسعه رخ می‌دهد. بیشتر مرگ و میرهای ناشی از زلزله مربوط به فروریختن یا آسیب ساختمان است. برای مثال، در زلزله سال 2008 سیچوان، صدها هزار ساختمان - از جمله ساختمان‌های عمومی متعدد مانند مدارس و بیمارستان‌ها- فرو ریخت. فراتر از تلفات انسانی، هزینه این تخریب فیزیكی می‌تواند قابل توجه باشد. تخمین زده می‌شود كه زلزله 1999 كوجائلی تركیه خسارت مستقیم اقتصادی بیش از 
5 میلیارد دلار داشته است. شایان ذكر است درحالی كه اكثر تلفات انسانی سوانح طبیعی توسط كشورهای در حال توسعه متحمل می‌شود، خسارت مالی بیشتر به كشور‌های ثروتمند مربوط می‌شود. تلفات انسانی بالا در كشورهای در حال توسعه به این دلیل است كه علی‌رغم این واقعیت كه به خوبی شناخته شده است كه چگونه ساختمان‌ها را برای زنده ماندن در برابر زلزله به خوبی طراحی كنیم تا از فرو ریختن جلوگیری شود، ساختمان‌ها در كشورهای فقیر معمولا براساس چنین طرح‌هایی ساخته نمی‌شوند. ساخت صحیح سازه‌های بتن آرمه بزرگ به ویژه نیازمند مهارت، تخصص، زمان و هزینه است. اغلب اوقات ظرفیت یا انگیزه كافی مورد نیاز برای اطمینان از ساخت و ساز قوی وجود ندارد. ساخت ‌و سازهای آسیب‌پذیر و غیرتاب‌آور، در كنار شیوه‌های كاربری اراضی پرخطر، میزان مرگ و میر بسیار بالاتری را در زمین‌لرزه‌های مشابه در نزدیكی مراكز جمعیتی در كشورهای در حال توسعه نسبت به كشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهند. زلزله 7 دسامبر 1988 اسپیتاك ارمنستان با بزرگای 6.7 و زلزله 17 اكتبر 1989 در لولما پریتا در نزدیكی سانفرانسیسكو، كالیفرنیا تقریبا بزرگایی مشابه داشتند ولی زلزله ارمنستان باعث مرگ بیش از 25000 نفر در مقایسه با 62 نفر كشته در زلزله 1989سانفرانسیسكو شد. در عین حال زمین‌لرزه و سونامی 11 مارس 2011 ژاپن با بزرگای 9.0 موجب بیشترین خسارت مالی - حدود 200 میلیارد دلار- شد. زلزله 17 ژانویه 1994 نورث‌ریج كالیفرنیا با بزرگای 6.7 و 57 كشته موجب حدود 50 میلیارد دلار خسارت شد كه در زمان خود بیشترین میزان خسارت ثبت شده در یك زمین‌لرزه بود.