دنیای قلم -مهدی زارع : رخداد زمین‌لرزه كوچك 20/04/1402 قیامدشت توجه‌ها را به احتمال وقوع یك زمین‌لرزه شدید جلب كرد. منطقه پیرامون تهران حدود هر ۲۰۰ سال یك‌بار زلزله‌ای به بزرگای حدود ۷ تجربه می‌كند. در صورت وقوع زلزله شدید در تهران، از حدود یك میلیون بنا در تهران، درصد قابل ملاحظه‌ای آسیب خواهد دید. از حدود ۴ میلیون بنای تحت تاثیر در ۱۰ استان جنوب تركیه در زلزله‌های ۶ فوریه ۲۰۲۳ حدود ۳۴۰ هزار ساختمان آسیب دید (۹درصد) و آمار ساختمان با تخریب كامل حدود ۱۲ هزار بنا (حدود ۰.۳درصد از كل بناهای موجود) گزارش شد.
در محدوده شهر تهران تا پایان سال ۱۴۰۱ و براساس آمار مركز آمار ایران و وزارت راه و شهرسازی تعداد بناها در حدود یك میلیون و در محدوده استان‌های تهران و البرز مجموعا حدود ۱.۸ میلیون بنا برآورد می‌شود. در صورتی كه زلزله‌هایی با سطح جنبشی مشابه زلزله‌های شش فوریه ۲۰۲۳ در محدوده بیرون شهر تهران -مشابه كانون زلزله كوچك قیامدشت در بامداد 20/04/1402 رخ دهد و با درنظر گرفتن سناریوی تخریبی مشابه همان اتفاق، خراب شدن حدود ۱۶۰ هزار بنا در زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از ۷،۵ در محدوده استان‌های تهران و البرز قابل تصور است. از سوی دیگر تخریب كامل حدود ۵۵۰۰ بنا نیز با همین سناریو قابل تصور است. اینكه تهران كنونی چرا بدین وضع در آمده به عوامل گوناگون وابستگی دارد. در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، ركود اقتصادی، فشارهای بین‌المللی و تداوم الگوی توسعه ناپایدار حكومت شاه، بذر وضع عدم تعادل اكولوژیك تهران و افزایش مداوم ریسك را در گستره تهران كاشت. توسعه پس از جنگ و تهران در قرن بیست و یكم بازسازی، سازندگی و نوسازی در طول دهه هفتاد شمسی پس از پایان جنگ شتاب گرفت كه عمدتا به دلیل اصلاحات اقتصادی و سیاسی دولت‌های مرحوم هاشمی‌رفسنجانی و رییس‌جمهور محمد خاتمی بود.
همزمان و در همین دهه كرباسچی، شهردار برنامه‌هایی برای قابل زیست كردن تهران اجرا كرد تا ایده دولت برای انتخاب پایتخت ملی جدید را به كنار بگذارد. در پایان این دهه، برنامه‌ریزی شهری و معرفی منطقه‌بندی تشویقی منجر به افزایش تراكم جمعیت و رونق بحث برانگیز در توسعه بلندمرتبه‌سازی به عنوان منبعی برای استقلال مالی برای شهرداری شد. احمدی‌نژاد در سال ۱۳۸۱ شهردار تهران شد تا اینكه در سال ۱۳۸۴ قالیباف جایگزین وی اصلاح زیرساخت‌های شهری تهران را تجدید كرد و بر تعدادی از پروژه‌ها در دوره 12 ساله‌اش برنامه‌های توسعه شهرداری با سبك كرباسچی در ابعاد بسی بزرگ‌تر و سریع‌تر ادامه یافت. در همین زمان بود كه عملا تمام محدوده روی پهنه گسله شمال تهران در سعادت‌آباد و مرادآباد، شمال پونك و حصارك كن و تمامی بخش شمالی منطقه ۲۲ در شمال‌غرب تهران از آپارتمان و برج‌های بلندمرتبه پوشیده شد. همزمان و با آغاز آبگیری سد در سال ۱۳۸۵ و بهره‌برداری از سد ماملو در سال ۱۳۸۹ تحلیل افت پیزومترهای محدوده دشت ورامین و گسترش تعداد و عمق چاه‌های عمیق در دشت، تغییر در رژیم جریان آب زیرزمینی و كم شدن حجم آبخوان واضح است. بعد از احداث سد ماملو مقدار این افت به ویژه در اراضی بخش شمالی افزایش یافته و عدم برنامه‌ریزی صحیح در تامین نیازهای بخش كشاورزی دشت كه سهم عمده‌ای از مصرف آب استحصال شده از منابع زیرزمینی را داراست، شرایط اقلیمی و اجتماعی پایین دست سد را با چالش‌هایی اساسی مواجه كرده است.
باتوجه به ساخته شدن سد ماملو درست در محل ورود رودخانه جاجرود به دشت ورامین، عملا با كاهش چشمگیر جریان سطحی به منطقه، به مرور زمان تراز سطح ایستابی نیز با كاهش مواجه شده است. این كاهش در نیمه شمالی دشت و در مناطقی كه ضخامت آبرفت بیشتر است، مقادیر بالاتری داشته است. نواحی‌ای كه دچار مقدار تخلیه آب و افت بیشتری در طول دوره آماری بود منطبق بر مناطق دارای نشست بیشتر در نقشه‌های فرونشست زمین هستند. كانون زلزله ۲۰ تیر ۱۴۰۲ در قیامدشت و در شمالی‌ترین بخش مخروط افكنه دشت ورامین قرار داشت. قیامدشت از توابع شهرستان ری و در ۱۵ كیلومتری جاده خاوران واقع است. به خاطر نزدیكی به پایتخت محل سكونت مناسبی برای مهاجرانِ جویای كار از اقصا نقاط كشور و همچنین برخی پایتخت‌نشینان بوده و هست. آب آشامیدنی جمعیت حدودا ۵۰ هزار نفری قیامدشت كه حالا دارای دانشگاه آزاد واحد تهران شرق با جمعیت سیال حدودا ۱۵ هزار نفری هم هست، از چاه‌هایی كه اطراف این شهر حفر شده، تامین شده كه به دلیل وجود املاح زیاد و سختی آب، این آب غیرقابل شرب بوده و معمولا جهت شست‌وشوی ظروف و دیگر كارها مورد استفاده قرار می‌گرفت. در سال ۱۳۹۴ با بهره‌برداری از تاسیسات انتقال آب از سد ماملو و بخشی از تصفیه‌خانه هفتم آب تهران، ۹۰ لیتر در ثانیه آب سد ماملو جایگزین آب چاه‌ها در تامین آب شرب این شهر شده است. پروژه ۱۴۰۰ واحدی قیام در حریم شهرداری قیامدشت و مشرف به جاده ترانزیتی امام رضا واقع شده است. احداث پروژه در مكان فوق در جوار شهر قیامدشت و همچنین وجود دانشگاه آزاد اسلامی تهران شرق، نمادی از جذابیت‌های جذب جمعیت در این ناحیه حاشیه‌نشین تهران است. شهرهای دیگری مانند پاكدشت، شریف‌آباد، قرچك و ورامین در همین منطقه دارای ویژگی‌های مشابه برای توسعه به ویژه در دهه اخیر بوده‌اند. پروژه قیام در دو سایت۹۰۰ و ۵۰۰ واحدی ساخته شده است. برآورد می‌شود كه در شهر پاكدشت در سال ۱۴۰۲ بالغ بر ۴۶۰ هزار نفر جمعیت داشته باشد.
در این شهر كه قبل از انقلاب اسلامی به نام مامازند شناخته می‌شد (و اهالی تهران به آن «مامازند ورامین» می‌گفتند) برای آبیاری زمین‌های كشاورزی و باغات از رودخانه جاجرود و چاه استفاده می‌شود. رودخانه جاجرود در شرق پاكدشت پس از ورود به جلگه و با تشكیل مخروط افكنه بزرگ ورامین به چندین شعبه فرعی تقسیم می‌شود. پاكدشت در بالاترین بخش این مخروط افكنه قرار دارد. در سال ۱۴۰۰ سرعت رشد جمعیت در پاكدشت حدود ۱۰درصد و جمعیت «شهرستان پاكدشت» بالغ بر ۷۵۰ هزار نفر برآورد شد. برآورد می‌شود كه جمعیت شهر پاكدشت در 10 سال پیش رو به یك میلیون و دویست هزار نفر بالغ شود. ۳۱ فروردین ۱۴۰۲ افتتاح ۳۴۴ واحد مسكونی طرح نهضت ملی مسكن در شهر جدید ایوانكی بعد از عید فطر اعلام شد. این توسعه با محوریت شهر جدید ایوانكی طی ۴ سال با ۳۶۰۰۰ واحد مسكونی برنامه‌ریزی شده است. وزارت راه و شهرسازی، در روز ۱۹ تیر ۱۴۰۲ اعلام كرد بیش از ۱۱ هزار نفر متقاضی در طرح نهضت ملی مسكن در جنوب غرب استان تایید نهایی شده‌اند كه تا هفته دولت -هفته اول شهریور ۱۴۰۲- بخشی از این متقاضیان واحدهای آماده خود را تحویل می‌گیرند. روند توسعه در این بخش‌های حاشیه تهران نشان می‌دهد كه در دهه پیش رو بیشتر جمعیت مهاجر به استان تهران به این نواحی جذب خواهند شد. این جذب متقاضیان آب به فشار بیشتر به آب‌های زیرزمینی می‌انجامد و به تدریج با حذف سفره آب زیرزمینی تعادل تنش روی گسل‌های منطقه نیز بیشتر بر هم می‌ریزد. به این ترتیب می‌توان انتظار داشت تا گسل‌های منطقه تغییرات تنش و احتمالا تحریك بیشتر در جهت لرزه‌خیزی و چكانش رخداد زمین‌لرزه‌های متوسط و احتمالا شدید را تجربه خواهند كرد.