دنیای قلم -به دنبال بازتاب جهانی برخورد با اعتراضات و اغتشاشات در برخی از  شهرهای ایران طی هفته‌های اخیر،  بسیاری ازگردشگران خارجی كه تورهایی به مقصد ایران خریداری كرده بودند، سفر خود را لغو كردند. خبر لغو گسترده تورهای گردشگری ورودی به دلیل ناآرامی‌های ایران، اولین‌بار توسط ابراهیم‌ پورفرج؛ رییس جامعه تورگردانان ایران اعلام شد. 12 مهر ماه امسال، حدود سه هفته بعد از آغاز اعتراضات و اغتشاشات در واكنش به جان باختن مهسا امینی (دختر 22 ساله سقزی كه پس از دستگیری توسط گشت ارشاد در شهر تهران و انتقال به بازداشتگاه وزرا، دچار مرگ مغزی شد و روز 25 شهریور فوت كرد)  پورفرج در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا گفت: «اعتراضاتی كه ازسوی برخی ایرانی‌ها در شهرهای خارجی درخصوص كشورمان شاهد هستیم، سبب ایجاد تغییراتی در تصمیم گردشگران برای سفر به ایران شده چنانكه در حال حاضر برخی تورهای ورودی تحت‌تاثیر این القائات سفر خود را به ایران كنسل كرده‌اند.»

همان روز و ساعاتی بعد از اعلام پورفرج، محمدعلی فرخ‌مهر؛ رییس جامعه حرفه‌ای هتل، هتل آپارتمان و پانسیون استان تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم، از لغو 70 درصدی رزرو هتل‌ها و مراكز اقامتی از زمان آغاز اعتراضات و اغتشاشات  خبر داد و گفت: «مطابق بررسی‌ها و گزارش‌های دریافت شده از هتل‌های فعال در تهران، بخش قابل‌توجهی از گردشگران و به صورت كلی مسافران خارجی، به واسطه شرایط اخیر رزرو قبلی خود را لغو كرده یا برنامه سفر خود را به تعویق انداخته‌اند.»

5 روز بعد از انتشار این اخبار، محسن حاجی سعید؛ رییس هیات‌مدیره تشكل حرفه‌ای راهنمایان گردشگری با جزییاتی بیشتر در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم گفت كه به دنبال اتفاقات اخیر، تمام تورهای گردشگری ورودی از مبدا كشورهای آلمان، اسپانیا، امریكای‌جنوبی، برزیل و استرالیا به‌طور كامل لغو شده است. 
حاجی سعید، عددی از تعداد تورهای گردشگری ورودی لغو شده به مقصد ایران نگفت اما تعدادشان را  «بسیار بالا و قابل توجه» ذكر كرد و اشاره داشت كه علاوه بر تورهای لغو شده، بسیاری از كشورها هم با انتشار اطلاعیه‌ای مبنی بر توصیه عدم سفر به ایران، اتباع خود را از سفر انفرادی به ایران منصرف كرده‌اند. 
اشاره حاجی سعید به توصیه برخی دولت‌ها به انصراف از سفر انفرادی به ایران در هفته‌های اخیر، متمم همان خبری است كه طی روزهای گذشته در خبرگزاری‌های خارج از كشور منتشر شد و حكایت از آن داشت كه به دنبال آغاز اعتراضات و اغتشاشات در تمام شهرهای ایران، دولت‌های آلمان، فرانسه، هلند، اتریش، بلژیك، اسپانیا و ایتالیا به شهروندان خود هشدار داده‌اند كه از سفر به ایران خودداری كرده یا در صورتی كه در ایران هستند، به سرعت خاك این كشور را ترك كنند. 
وزارت امور خارجه ایالات متحده امریكا هم 20 روز قبل و در هفته‌های اول بعد از آغاز اعتراضات و اغتشاشات در ایران، در بخش توصیه‌ها و محدودیت‌های سفر به نقاط پرخطر جهان، در مورد ایران هشدار سطح 4 را مطرح و توصیه به لغو سفر داشت. 

اخبار و اظهارات فعالان حوزه سفر درباره توقف ورود گردشگر خارجی به ایران به دلیل ناآرامی‌های اخیر از‌سوی مسوولان وزارت میراث فرهنگی هم تایید شد. علی‌اصغر شالبافیان؛ معاون گردشگری وزارت میراث فرهنگی، روزهای پایانی مهر ماه در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا تایید كرد كه «انتشار تصاویر از ناامنی در ایران در رسانه‌های خارجی در تورهای ورودی از كشورهای اروپایی تاثیر گذاشته و حتی می‌تواند در جذب گردشگران و تماشاچیان جام جهانی قطر ۲۰۲۲ كه برنامه‌ریزی‌های لازم برای آن انجام شده، تاثیر داشته باشد. آنچه این روزها در عرصه بین‌الملل مخابره و ترویج شده روی تصمیم گردشگران در سفر به ایران تاثیرگذار خواهد بود و ما هم معتقد هستیم كه اتفاقات اخیر بخش گردشگری ایران را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.»

ناآرامی‌های اخیر البته تنها دلیل كاهش گردشگران ورودی از مبادی اروپا و حتی تماشاچیان جام جهانی نیست. مجموع عواملی دست به دست هم داده تا كشور ایران؛ با وجود تعداد آثار و ابنیه تاریخی و جایگاه مهمی كه در فهرست یونسكو دارد، مقصد محبوبی برای گردشگران اروپایی و به ویژه توریست‌های جوان نباشد. فعالان عرصه گردشگری هم به این دلایل واقفند چنانكه كمتر از یك ماه قبل، رییس جامعه تورگردانان ایران به خبرنگار ایلنا گفته بود: «مسوولان گردشگری همواره عنوان می‌كنند كه سفر به ایران ارزان است درحالی‌كه قیمت سفر به ایران نسبت به سفر به كشورهای منطقه به هیچ‌وجه ارزان نیست. ایران نسبت به آذربایجان، پاكستان و حتی تركیه گران‌تر است. هزینه حمل‌ونقل كه سه سال قبل روزی حدود ۹۰۰ هزار تومان بود و این اواخر به یك میلیون و دویست هزار تومان رسیده بود، طی چند ماه اخیر به ۴ تا ۴ و نیم میلیون تومان رسیده و نرخ حمل‌ونقل، ۴ برابر شده است. اتاق ۷۵۰ هزار تومانی در هتل 5 ستاره، حدود ۳ و نیم میلیون تومان شده و هزینه غذا از ۱۷۰ هزار تومان به ۸۰۰ هزار تومان رسیده. هزینه خدمات حوزه گردشگری طی چند ماهه اخیر بیش از ۳ برابر شده درحالی كه رشد نرخ دلار طی سال جاری حدود ۷درصد بوده اما در مقابل آن شاهد افزایش ۳۰۰ برابری قیمت خدمات گردشگری هستیم. در چنین شرایطی چگونه می‌توان گفت ایران ارزان است؟ اصلا این‌گونه نیست. بسته‌های سفر به ایران گران‌ترین بسته در منطقه هستند. گردشگر ایرانی به جای سفر به كیش ترجیح می‌دهد به تركیه سفر كند، چراكه نه تنها نرخ سفر به تركیه از سفر به كیش مناسب‌تر است بلكه خدمات و امكانات بیشتری نیز دریافت می‌كند. بنابراین تماشاچیان جام جهانی قطر هم به ایران سفر نمی‌كنند چون عموما ورزشكار و جوان هستند و ایران مقصد گردشگران جوان نیست.»

فاجعه شكست در هدفگذاری برای میزبانی تماشاچیان جام جهانی فوتبال، اوایل هفته قبل آشكار شد وقتی جمشید حمزه‌زاده؛ رییس هیات‌مدیره جامعه هتلداران حرفه‌ای كشور به خبرنگار تسنیم گفت كه «با وجود تمهیدات برای اسكان و پذیرایی از ۲۰ هزار تماشاچی جام‌جهانی قطر، تاكنون (تا روز 26 مهر 1401 و 33 روز پیش از آغاز جام جهانی قطر) حتی یك رزرو نیز از سوی تماشاگران جام‌جهانی قطر در ایران انجام نشده است.» 
تمهیدات اسكان بابت درآمدزایی از تماشاچیان جام جهانی قطر از سال گذشته آغاز شده بود و طبق گفته حمزه‌زاده، از ابتدای امسال هماهنگی‌هایی صورت گرفت كه 8 هزار تخت در مراكز اقامتی جزیره كیش و 12 هزار تخت در سایر شهرهای استان‌های هرمزگان، بوشهر، فارس و تهران برای گردشگران ورودی از مبدا قطر آماده شود اما حالا و كمتر از یك ماه تا آغاز جام جهانی فوتبال آن‌هم در فاصله 275 كیلومتری مرز دریایی ایران معلوم شده كه اغلب تماشاگران مسابقات فوتبال ترجیح داده‌اند هزینه گران اقامت در قطر را بپردازند یا در فراغت بین مسابقات، عازم كشورهای دیگری شوند كه مشوق‌های جذاب‌تری برای‌شان درنظر گرفته اما به خاك ایران پا نگذارند. چند روز قبل به نقل از كمیته عالی تحویل و میراث قطر اعلام شد كه 130 هزار اتاق در مراكز اقامتی و دو كشتی كروز پهلو گرفته برای تماشاگران مسابقات آماده شده و هر شب اقامت در این اتاق‌ها حداقل 2600 پوند هزینه خواهد داشت مگر آنكه تماشاچیان در گروه آن 3600 مسافر خوش‌شانسی باشند كه موفق به رزرو در دهكده چادری نزدیك به محل برگزاری مسابقات شوند كه در این صورت شبی 184 پوند برای اقامت خود می‌پردازند. 

یك روایت 25ساله؛ مرور صعود و فرود صنعت گردشگری ایران 

بانك جهانی اخیرا در گزارشی روند 25 ساله صنعت گردشگری در ایران (2020 – 1995 / 1374 - 1399) را بررسی كرده است. طبق این گزارش، ورود گردشگر خارجی از سال 1995 تا سال 2020 با رشد محسوس رو به افزایش بوده است. 
  سال 1374 مجموع گردشگر خارجی ورودی به ایران 452 هزار نفر بوده است. 
  سال 1376 و در اولین سال فعالیت دولت اصلاحات، تعداد گردشگر خارجی ورودی به كشور با رشد 123درصدی به یك میلیون و 8000 نفر افزایش یافت. 
  سال 1385، ورود 2 میلیون و 735 هزار گردشگر خارجی در پایانه‌های مرزی كشور ثبت شد. 
  تا سال 1388 و به مدت سه سال، ورود گردشگر خارجی به ایران روند كاهشی داشت. 
  سال 1388، تعداد گردشگران خارجی به كشور با كاهش 22.6درصدی به 2 میلیون و 116 هزار نفر رسید. 
  از سال 1389، روند ورود گردشگر خارجی به كشور صعودی شد و رونق صنعت توریسم تا سال 1394 ادامه یافت. 
 سال 1394 با افزایش 1058.6درصدی نسبت به سال 1374، ورود 5 میلیون و 237 هزار گردشگر خارجی به كشور ثبت شد .
  در سال‌های 1395 و 1396 افت قابل‌توجهی در ورود گردشگر خارجی رخ داد. سال 1396، تعداد گردشگر ورودی به كشور به 4 میلیون و 867 هزار نفر رسید. 
  سال 1397، ورود 7 میلیون و 295 گردشگر خارجی در پایانه‌های مرزی كشور ثبت شد. 
  سال 1398، رشد 1915درصدی گردشگر خارجی نسبت به سال مبدا (1374) به دنبال ورود 9 میلیون و 107 هزار توریست به كشور رقم خورد. 
  سال 2020 آمار گردشگر ورودی با كاهش 83درصدی نسبت به سال 2019 به یك میلیون و 550 هزار نفر رسید.

علت نوسانات ورود گردشگر خارجی به ایران 

 نگاهی به نقطه‌های اوج و فرود آمار گردشگران ورودی در این بازه 25 ساله نشان می‌دهد كه شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی كشور بر رونق و ركود صنعت توریسم ایران تاثیرگذار بوده است. چنانكه روی كار آمدن دولت اصلاحات و طرح «گفت‌وگوی تمدن‌ها» مبدا افزایش ورود گردشگران خارجی به كشور است. گرانی ارز و آغاز تحریم‌های اقتصادی و اختلال در روابط دیپلماتیك ایران با اتحادیه اروپا از سال 1386 هم در ركود صنعت گردشگری تاثیرگذار بود چنانكه سال 1386 تعداد گردشگران ورودی نسبت به سال پیش از آن، 516 هزار نفر كاهش داشت. حوادث سال 1388 و بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری دهم، برش دیگری از فرود آمار گردشگر ورودی به ایران است چنانكه تعداد گردشگر به كشور نسبت به سال اوج این دهه (سال 1385 و سال آغازین فعالیت دولت نهم) با كاهش 22درصدی به عدد دو میلیون و 116 هزار نفر رسید. در فاصله سال‌های 1389 تا 1394، ایام رونق صنعت گردشگری ایران است. با وجود آنكه افزایش دوباره قیمت ارز و تشدید تحریم‌های اقتصادی در فاصله سال‌های 1389 تا 1391 و تاثیرات منفی در درآمدهای ارزی كشور علاوه بر نارضایتی‌های اجتماعی و سیاسی، فضای جامعه عمومی را ملتهب و ناآرام كرده بود اما صنعت گردشگری فعال بود و رونق ورود توریست ادامه داشت. روی كار آمدن دولت یازدهم كه سایه‌ای از دولت اصلاحات بود، توریست‌های خارجی را به تجدیدنظر برای سفر به ایران واداشت. استقبال گردشگران خارجی از سفر به ایران، همزمان شد با اقدامات برای به ثمر رساندن معاهده بین‌المللی برجام.

سال 1394، نقطه اوج دوباره‌ای در صنعت گردشگری كشور است كه تعداد گردشگران ورودی نسبت به دو دهه پیش از آن به رشد بی‌سابقه‌ای رسید و 5 میلیون و 237 هزار مسافر خارجی راهی ایران شدند اما دو سال پس از آن (1396) باز هم شاهد افول این صنعت هستیم كه این ركود در نیمه اول سال، ارتباط مستقیم با تحركات اجتماعی و سیاسی مرتبط با انتخابات ریاست‌جمهوری دوازدهم داشت و در نیمه دوم سال، بازتاب جهانی التهابات گسترده اجتماعی مرتبط با مشكلات معیشتی، كاهش ورود گردشگر نسبت به سال‌های پیش از آن را رقم زد. رونق دوباره ورود گردشگر خارجی به كشور كه اعداد باورنكردنی در كارنامه صنعت توریسم ایران به‌جا گذاشت مربوط به سال‌های 1397 و 1398 است. به استناد گزارش بانك جهانی، طی سال‌های 1397 و 1398 در مجموع بیش از 16 میلیون گردشگر خارجی وارد ایران شد درحالی كه به دنبال خروج دونالد ترامپ؛ رییس‌جمهوری سابق ایالات‌متحده از معاهده بین‌المللی برجام (اردیبهشت 1397) ابهام در سرنوشت همكاری‌های اقتصادی و مشترك اتحادیه اروپا و ایران در هاله‌ای از ابهام بود و به دنبال بازگشت تحریم‌های اقتصادی از پاییز همان سال، به نظر می‌رسد توریست‌های اروپایی و آسیایی می‌خواستند از فرصت باقی‌مانده تا عملیاتی شدن تهدیدهای رییس‌جمهور وقت ایالات‌متحده درباره تبعات همكاری بین‌المللی با ایران سود ببرند. رونق ورود گردشگران خارجی به ایران تا آبان 1398 هم ادامه داشت اما فاجعه تلخ شلیك به هواپیمای اوكراینی و جان باختن 176 انسان بی‌گناه در این شلیك مرگبار، تیر خلاص به گردشگری ایران بود. به دنبال تیره شدن آسمان مناسبات دیپلماتیك ایران با دولت‌های غربی و اتحادیه اروپا، روزهای پایانی دی‌ماه 1398 حرمت‌الله رفیعی؛ رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران، از لغو تمام تورهای گردشگری از مبدا بلوك غرب به مقصد ایران خبر داد و در توضیحات جزیی‌تری گفت: «صددرصد تورهای ورودی از امریكا و كانادا، 80درصد تورهای استرالیا و حوزه اقیانوسیه، 60 درصد تورهای ورودی از اروپا و 60 درصد تورهای ورودی آسیا سفر خود به مقصد ایران را لغو كرده‌اند.»

حالا باز هم ابرهای تیره به آسمان گردشگری ایران بازگشته و معلوم نیست تا چند وقت باید چشم‌انتظار دمیدن آفتاب باشیم.  هفته گذشته، رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران گفت كه در فاصله 25 شهریور تا 25 مهر، حدود ۹۰درصد سفر گردشگران خارجی به ایران لغو شده است. دو روز قبل، یك رسانه وابسته به جناح اصولگرایان به نقل از مقامات وزارت میراث فرهنگی و وزارت امور خارجه اعلام كرد كه «برخلاف فضاسازی‌های اخیر و تبلیغ غربی‌ها برای ایران‌هراسی، رونق صنعت گردشگری همچنان پابرجاست چنانكه در فاصله شهریور تا مهر امسال و در ایام اعتراضات و اغتشاشات در ایران، بیش از 377 هزار تبعه خارجی به كشور وارد شده‌اند و بیش از 88 هزار ویزا هم در این بازه زمانی صادر شده علاوه بر آنكه ورود بیش از 3 میلیون و 500 هزار گردشگر در بازه زمانی آبان ۱۴۰۰ تا شهریور ۱۴۰۱ هم در پایانه‌های مرزی كشور به ثبت رسیده است.»
از آنجا كه هنوز در ایران فاقد حساب اقماری برای ثبت دقیق گردشگران ورودی هستیم و ارقام این صنعت هم به درد مشترك باقی رسته‌ها به دلیل كوتاهی غیر‌قابل توجیه 4 دهه‌ای دولت‌ها در ایجاد نظام آمارگیری دقیق و شفاف و متقن گرفتار است، اعداد ادعا شده در گزارش این رسانه هم ولو اینكه توسط مقامات رسمی اعلام شده باشد، قابل اعتماد كرد چنانكه چندی قبل هم رییس هیات‌مدیره تشكل حرفه‌ای راهنمایان گردشگری، آمارهای اعلامی رسمی از تعداد ورود گردشگران خارجی به استناد تعداد صدور روادید برای ورود به ایران را غیرقابل استناد دانست و گفت: «قطعا تعداد صدور روادید بیانگر گردشگران ورودی به كشور نیست؛ چراكه در حقیقت درصد زیادی از این آمارها اساسا گردشگر محسوب نمی‌شوند.»