دنیای قلم - فرو ریختن برج دوم ساختمان متروپل در آبادان در ظهر دوم خرداد 1401 توجه عمومی را در یك هفته اخیر برانگیخته است. سه‌شنبه ۳ خرداد وزیر كشور و معاون اقتصادی رییس‌جمهور برای بررسی حادثه ساختمان متروپل وارد آبادان شدند. همچنین استاندار خوزستان و مدیرعامل سازمان همیاری شهرداری كشور، به همراه وزیر كشور برای مدیریت بحران و به عنوان نماینده دولت در آبادان مستقر شدند. جلسه مركز فرماندهی عملیات پاسخ به بحران و بررسی حادثه ساختمان متروپل آبادان روز پنجشنبه پنجم خرداد به ریاست وزیر كشور و با حضور رییس و اعضای كمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی، نماینده ولی‌فقیه در استان خوزستان، استاندار و مسوولان محلی برگزار شد.
رییس سازمان آتش‌نشانی شهرداری تهران از سوی وزیر كشور به عنوان فرمانده میدان تعیین شد. بیرون آوردن اجساد همراه با ازدحام و احساسات جمعیت، موجب شد كه آواربرداری و امدادرسانی با مشكلات فراوانی روبه‌رو شود. رییس سازمان مدیریت بحران كشور هم گفت: «دلیل این حادثه، دور زدن قانون و تخلف آشكار و جدی در ساخت آن بوده است. مهندسان ناظر و شهرداری در زمان ساخت و فرآیند اجرای این مجتمع، به قانون و مقررات توجه نداشته‌اند كه امروز شاهد این فاجعه تلخ هستیم.» ضمنا اظهارات مبهمی از قول رییس سازمان مدیریت بحران كشور منتشر شد به این مضمون كه «خرمشهر و آبادان به دلیل قرار گرفتن روی یك گسل رانشی، نباید بیش از ۸ طبقه مجوز ساخت داشته باشند.» البته مشخص نیست منظور رییس سازمان كدام گسل رانشی است؟ استاندار خوزستان گفت: «جلسه به منظور تسریع در روند انجام عملیات برگزار شد تا ضمن بررسی بیشتر، هرچه سریع‌تر كار آواربرداری به اتمام برسد. ستاد بحران حادثه ساختمان متروپل از ساعات اولیه تشكیل شد... آواربرداری از نقاطی كه احتمال وجود افراد زیر آوار می‌رفت با تجهیزات كامل آغاز شد.
عدم رعایت استانداردها و مشكلات فنی عامل ریزش بود؛ پروانه این ساختمان ۶ طبقه بود اما در ۱۱ طبقه ساخته شد. همچنین ساختمان نیمه‌كاره و در همكف چندین مغازه فعال و افرادی در زمان حادثه در آن حضور داشتند... 11 نفر متهم اعم از سه شهردار و ناظر كیفی و كسانی كه در شهرداری در این موضوع تاثیرگذار بودند، بازداشت شده‌اند.» در این قبیل بحران‌ها مسائل پیچیده‌ای از قبیل دسترسی، ارتفاع ساختمان، تهویه، تخلیه ساكنان، تامین آب و سازماندهی نیروها به وجود می‌آید؛ شناخت كامل از ساختمان و نحوه فرماندهی و دستورالعمل عملیاتی استاندارد در مواجهه با حریق ساختمان‌های بلند از موارد كلیدی در دستیابی به پاسخگویی مناسب است. به طور سنتی مقابله با سوانح بر واكنش اضطراری -پاسخ بعد از وقوع معمولا سوانح آنی- متمركز بوده است، اما در اواخر قرن بیستم به طور فزاینده‌ای تشخیص داده شد كه سوانح و آسیب‌پذیری ناشی از آنها به عملكرد انسان‌ها و نحوه توسعه مربوطند. فقط با كاهش و مدیریت ریسك عمدتا پیشگیرانه و كم كردن معرضیت و آسیب‌پذیری می‌توانیم از تلفات جلوگیری كرده و آثار سوانح را كاهش دهیم. اصلی‌ترین فرصت برای كاهش ریسك در كاهش آسیب‌پذیری و كمتر قرار گرفتن در معرض آن است. كاهش این دو مولفه ریسك مستلزم شناسایی و كاهش محرك‌های اصلی ریسك است كه به ویژه با عملكرد ضعیف توسعه اقتصادی و شهری، تخریب محیط‌زیست، فقر و نابرابری و تغییرات اقلیمی كه شرایط ریسك را ایجاد و تشدید می‌كند، مرتبط است.
بناهای 8 تا 12 طبقه یا بلندتری به ویژه در 16 سال گذشته در حال ساخت در پهنه گسل شمال تهران بوده است (در سوهانك، شهرك شهید محلاتی، كاشانك، گلابدره، محله امامزاده قاسم، باغ شاطر، دربند، ولنجك، كوی دانشجو، شمال فرحزاد، حصارك كن و كل ناحیه شمالی منطقه 22) بسیاری روی شیب‌های 30 تا بیش از 70 درجه احداث می‌شوند! در این شیب‌ها حتی در شرایط بدون زمین لرزه هم احتمال خطر زمین لغزش و مشكلات دیگر در فصل زمستان در آنها بالاست. در یك زمین لرزه مهم این دامنه‌های تحت خطر می‌توانند مشكلات مضاعفی تجربه كنند. در ساخت ساختمان بلند مرتبه و برج روی گسل باید توجه كرد كه در این نواحی هنگام یك زمین لرزه علاوه بر امكان گسیختگی مستقیم در سطح زمین، احتمال ایجاد تكان‌های بسیار شدید در اثر پالس‌های پریود بلند در اثر پدیده جهت‌پذیری هنگام رخداد زمین لرزه در نزدیكی گسل زمین لرزه، و پدیده «پله پرش» (فلینج) به ویژه روی صفحه گسیختگی وجود دارد. تجربیات قبلی در زمین لرزه‌هایی كه در ایران (زلزله 1382 بم)، تركیه (زلزله‌های ایزمیت و دوزجه در سال 1378)، ژاپن (زلزله 1373 كوبه)، امریكا (زلزله‌های 1368 لوماپریتا، 1371 لندرز و 1372 نورث ریج همگی در ایالت كالیفرنیا)، نیوزیلند (زمین لرزه‌های 1389 كرایست چرچ)، چین (زلزله 1378 ونچوان) و... رخ داده و جنبش در نزدیكی گسل در دستگاه‌های شتاب‌نگاری ثبت شده است، نشان از آن دارد كه پالس‌های تغییر مكان و تكان‌های شدید هنگام رخداد زمین لرزه با پریودهای طبیعی حدود 0.5 تا 2 ثانیه در موارد متعددی ثبت و تجربه شده و این پریودهای طبیعی مطابق با پریودهای طبیعی نوسان در ساختمان‌های حدود 5 تا 20 طبقه است. بنابراین براساس دستاورد‌های علم تاكنون كه هر نوع احداث ساختمان بلند و توسعه شهر- به ویژه انبوه‌سازی و برج‌سازی- در چنین نواحی بدون شك به توسعه مناطق با ریسك بالا در شهری مانند تهران می‌افزاید. توجه كنیم كه متروپل یك تك ساختمان بلند در آبادان بود، در تهران و بعضی شهر‌های لرزه خیز با مجموعه‌ای از این ساختمان‌ها مواجهیم. منابع جدید و اضافی برای محافظت در برابر سوانح آینده مورد نیاز است. سرمایه اجتماعی در تمام مراحل مدیریت سوانح یعنی آمادگی، پیشگیری، پاسخ و بازسازی بسیار مهم است. نوع واكنش‌های شهروندان به ویژه در مورد سرنوشت مالك ساختمان كه ابتدا اعلام شد دستگیر شده ولی بعد خبر فوت او اعلام شد، نشان می‌دهد كه بی‌اعتمادی بزرگی نزد مخاطبان وجود دارد كه متاسفانه از طریق نوع غیرحرفه‌ای اطلاع‌رسانی رسمی بحران تشدید هم می‌شود.
مهدی زارع