دنیای قلم - سند اصلی طرح جامع شهر ته سسات عمومی دولتی و غیردولتی پس از تصویب در شورای عالی شهرسازی و معماری كشور در سال ١٣٨٦ به شهرداری تهران ابلاغ شد. این سند مشتمل بر تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای توسعه شهری است. در خصوص جمعیت در افق طرح (۱۴۰۵) محدوده و حریم شهر، سازمان فضایی و پهنه بندی، ضوابط و مقررات ساخت و ساز و نحوه استفاده از اراضی تعیین تكلیف كرده است. همچنین با توجه به راهبردی و ساختاری بودن طرح، تكمیل آن منوط به تهیه، تصویب و اجرای طرح‌های موضوعی و موضعی دانسته شده است. در طرح جامع شهر تهران شرایط تحقق‌پذیری و ساز و كارهای اجرایی مشخص شده است كه در كنار هم شرایط و پیش نیازهای توسعه شهر تهران و مسیر هدایت و كنترل توسعه شهر تهران برای دستیابی به چشم‌انداز توسعه آن تعیین شده است. اما تحقق مفاد طرح جامع بدون همراهی و اجرای توامان كلیه دستگاه‌ها و موسسات عمومی دولتی و غیردولتی با شهرداری تهران امكان پذیر نیست و با توجه به نقش شهر تهران به عنوان مركز سیاسی، اداری و اقتصادی كشور استقرار دولت در این شهر به‌طور قطع و یقین توسعه هماهنگ شهر در گروی تعهد، همراهی و همكاری دولت و وزارتخانه‌های متبوع آن است. علاوه بر آن مجلس شورای اسلامی برای اصلاح قوانین تاثیرگذار بر شهر تهران باید همراهی داشته باشد و در نهایت پایبندی همه دستگاه‌ها به انجام وظایف و اجرای دقیق مفاد طرح جامع شهر تهران ضروری است. اما نبود نهاد راهبری و و پایش طرح جامع شهر تهران در سال‌های پس از تصویب طرح جامع شهر تهران با گذشت ۱۳ سال طرح یاد شده را با عدم تحقق در موارد ذیل مواجه ساخته است: 
1- در طرح جامع برای ساماندهی و صیانت از محدوده و جلوگیری از هرگونه گسترش شهر تهران تثبیت مرز محدوده آن از شمال، جنوب، شرق و غرب شهر تكلیف شده بود لیكن تاكنون این امر محقق نشده است.

۲ - وسعت حریم تهران ۵ هزار و ۳۰۰ كیلومتر مربع تعیین شده است لیكن پس از ۱۳ سال حریم تهران روی هزار و ۲۰۰ كیلومتر مربع ثابت باقی مانده است.
۳ - مقرر شده بود «مجموعه شهری تهران» با الگوی چند مركزی ساماندهی شود. این امر به منظور كاهش وابستگی سكونت‌گاه‌های پیرامونی به شهر تهران و ایجاد محیط زندگی برای كلیه ساكنان مجموعه شهری تهران تهیه شده بود. لیكن تاكنون این امر توسط وزارت راه و شهرسازی مغفول مانده است. 
۴ - جمعیت شهر تهران در افق طرح جامع (۱۴۰۵) معادل ۸.۷ میلیون نفر پیش‌بینی شده بود و برنامه‌ریزی‌ها برای تامین نیازهای خدمات شهری جمعیت ساكن و شاغل (جمعیت روزانه) بر مبنای جمعیتی معادل ۹.۱ میلیون نفر انجام شده بود. و ظرفیت پذیری سكونت بر مبنای ۲۰ درصد مازاد بر پیش‌بینی مورد نظر در افق طرح برای حدود 10 و نیم میلیون جمعیت تدارك یافته بود. لیكن به دلیل عدم اجرای كامل سیاست‌های طرح جامع مبتنی بر ساماندهی شهرهای اقماری شهر تهران، تمركززدایی و مانند اینها جمعیت شهر طی كمتر از 10 سال از اجرای طرح جامع به رقم تعیین شده در افق طرح (1405) رسید. 

5- مقرر شده بود در سطح شهر تعدیل نابرابری‌ها و تأمین خدمات و فضاهای عمومی مورد نیاز جمعیت شهر به ویژه در مناطق جنوبی و مركزی شهر صورت پذیرد، لیكن همچنان شهر تهران با شدت كمبود خدمات در مناطق جنوبی و مركزی بیشتر از سایر مناطق شهر مواجه است. 
6- در طرح جامع شهر تهران تكلیف شده بود كه سرانه مجموعه خدمات شهری شامل سرانه‌های خدمات آموزشی، درمانی و بهداشتی، فرهنگی، مذهبی، ورزشی، گردشگری (تفریحی و پذیرایی) و تأسیسات و تجهیزات شهری با مقیاس‌های محله‌ای، ناحیه‌ای، منطقه‌ای و شهری به حدود دو برابر (حدود 13 مترمربع علاوه بر فضای سبز) تا افق طرح (1405) برسد. لیكن خدمات موجود شهر تهران حدود 7280 هكتار برآورد می‌شود كه با لحاظ جمعیت سال 1395 سرانه یاد شده معادل 4 / 8 مترمربع است كه بر این اساس طی 13 سال از ابلاغ طرح جامع تاكنون كمتر از دو مترمربع به سرانه‌های خدمات عمومی شهر اضافه شده است.

 7- سازمان فضایی شهر همچنان مغفول مانده و شكل‌گیری شهر عمدتا بر اساس تصمیمات مقطعی و حسب تقاضای سرمایه‌گذاران اتفاق افتاده است و برنامه‌ای جامع و منسجم جهت شكل‌گیری سازمان فضایی بر اساس طرح جامع انجام نشده است .
در سازمان فضایی شهر تهران به منظور تمركز زدایی از مركز شهر و تعدیل نظام شعاعی در ساختار فعلی شهر با پالایش مركز اصلی آن و افزایش چشمگیر سهم نظام شبكه‌ای در ساختار شهر با توزیع مركزیت و استقرار نظام سلسله مراتبی مطلوب شبكه‌ای از مراكز در سطوح و مقیاس‌های مختلف برای تهران و تا افق طرح جامع سامان یافته و تجهیز شوند اما در فرآیند اجرای طرح تاكنون از 8 مركز شهری و فراشهری تهران تنها برای مركز فراشهری اجتماعی، فرهنگی تهران (تپه‌های عباس‌آباد) طرح تهیه شده و درحال اجراست و برای مابقی مراكز تاكنون اقدامی صورت نپذیرفته است. همچنین برای 7 مركز شهری با عملكرد حوزه شهری و فرامنطقه‌ای و همچنین 40 مركز با عملكرد منطقه‌ای و 200 مركز ناحیه‌ای و مراكز محلات طرحی تهیه نشده است 

8 – برنامه‌ها و طرح‌های موضعی و موضوعی پس از طرح جامع و تفضیلی اسناد پایه‌ای و مبنای ساماندهی توسعه و عمران شهری و برنامه عملیاتی آن طرح‌هاست. این سطح از طرح‌های توسعه شهری، كلیه زمینه‌ها (موضوعات) و محدوده‌ها (موضع‌ها) نیازمند مطالعه، برنامه‌ریزی و مداخله هماهنگ را دربرگرفته است و در 18 برنامه و مشتمل بر 78 طرح در پیوست این سند آمده است. فارغ از كیفیت یا به نتیجه رسیدن طرح‌ها تاكنون برای 15 مورد، طرح تهیه شده و تعداد انگشت شماری به تصویب مراجع ذی‌ربط رسیده است. علاوه بر آنكه بخشی از طرح‌های موضوعی همچون طرح تعیین عملكردهای مجاز به استقرار در هر یك از زیرپهنه‌های طرح تفصیلی شهر تهران و برنامه تأمین خدمات شهری از جمله موضوعات پایه‌ای و جزو لاینفك طرح‌های جامع و تفضیلی شهر تهران محسوب می‌شوند كه می‌بایست همزمان یا با حداقل فاصله زمانی پس از تصویب طرح تهیه شده و ملاك عمل توسعه شهر قرار می‌گرفت. تعویق در تهیه آنها آسیب‌های غیرقابل جبرانی بركل فرآیند توسعه شهر وارد می‌كند و فقدان آنها توسعه متوازن و مناسب شهر را تحت‌الشعاع خود قرار داده است .
بر این اساس موكول كردن این طرح‌ها به آینده تنها از بین رفتن فرصت‌های توسعه پایدار و هماهنگ شهر را در پی خواهد داشت و برای هدایت توسعه شهر در سال‌های آتی تعیین تكلیف این طرح‌ها و تدوین ضوابط مشخص و صریح در این زمینه ازجمله مهم‌ترین اقداماتی است كه باید در كوتاه‌مدت صورت بگیرد .
 9- برنامه‌ها و طرح‌های موضعی فرامنطقه‌ای، شهری و فراشهری مشتمل بر 9 برنامه و 46 طرح و تعدادی ریزطرح است كه از بین طرح‌های موضعی برای 19مورد طرح تهیه شده است كه تعداد موارد مصوب محدود به 5 مورد است .
10- ساماندهی شبكه درمان و برنامه تأمین و رفع كمبودهای خدمات درمانی، ساماندهی و برنامه تأمین مراكز و فضاهای آموزشی و ساماندهی و تأمین سرانه‌های ورزشی توسط وزارتخانه‌های بهداشت، درمان و آموزش پزشكی، آموزش و پرورش، ورزش و جوانان می‌باید اجرا می‌شد كه تاكنون محقق نشده است. 
11- می‌باید نقشه‌های جی‌ای اس تأسیسات زیربنایی از قبیل شبكه‌های آب، برق، گاز، تلفن، نفت و... توسط دستگاه‌های اجرایی دولتی با همكاری شهرداری تهران انجام می‌شد.
12- ساماندهی صنایع شهر تهران، كارخانه‌های متروكه‌ای كه در عرصه‌های وسیعی از شهر تهران وجود دارند با همكاری وزارت صنعت، معدن و تجارت به همراه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری می‌بایستی در طول اجرای طرح جامع انجام می‌شد كه تاكنون صورت نپذیرفته است .
 13- ساماندهی قنوات، دفع آب‌های سطحی، شبكه فاضلاب و تأمین تأسیسات مورد نیاز شهر تكالیف وزارت نیرو و شهرداری تهران بوده است .
مواردی كه برشمرده شد بیانگر عدم تحقق مفاد طرح جامع شهر تهران مصوب 1386 است. این درحالی است كه عمر این طرح تا سال 1405 قید شده و زمان چندانی تا پایان آن نمانده است. نبود نهاد نظارتی و پایشی در كشور برای رصد طرح‌های یاد شده از جمله دلایل عدم تحقق طرح‌های توسعه شهری است. به‌رغم اینكه شورای عالی شهرسازی و معماری كشور در سال 1400 استقرار نهاد یاد شده را برای كلیه شهرهای با جمعیت بیش از 50 هزار نفر الزامی دانسته است لیكن تاكنون از سوی وزارتین كشور و راه و شهرسازی و شهرداری‌ها اقدامی نشده است و تنها نهاد نیم‌بندی كه در شهرداری تهران از سال 98 شكل گرفته بود در ادامه راه با اما و اگر جدی مواجه شده است .
علی نوذرپور