دنیای قلم -دو غده اصلی جنسی در زنان تخمدان نام دارد. هر کدام از تخمدانها با یک لوله رحمی به نام لوله فالوپ به رحم متصل است که هنگام تخمک‌گذاری، کانال انتقال تخمک از تخمدان به رحم هستند. زنان در هنگام تولد معمولاً با دو تخمدان متصل به رحم متولد می‌شوند.
قبل از بلوغ، تخمدانها فقط یک بافت رشته‌ای هستند. پس از بلوغ، تخمدانها نیز بالغ می‌شوند. به طور طبیعی هر تخمدان از بدو تولد دارای تخمک‌های معین است. اندازه طبیعی تخمدان در زنان و دختران بالغ به اندازه یک حبه انگور بزرگ است. تخمدانها اعضای اولیه تولید مثل در خانم‌ها محسوب می‌شوند. این غدد مسئولیت انجام سه عملکرد مهم را بر عهده دارند:
۱- محافظت از تخمک‌هایی که نوزاد دختر به هنگام تولد به همراه دارد. ۲- تولید هورمونهای زنانه یعنی استروژن و پروژسترون و هورمون‌هایی به نام ریلاکسین و اینهیبین. استرون، استرادیول و استریول سه نوع مختلف استروژن هستند که به حفظ ویژگی‌های زنانه مانند بزرگ شدن پستان‌ها و باسن و نیز چرخه تولید مثل در خانم‌های بالغ کمک می‌کند. پروژسترون نیز یکی از هورمونهای بسیار مهم در فرآیند تولید مثل به شمار می‌آید. ریلاکسین در شل شدن رباط‌های لگنی به هنگام زایمان نقش دارد، اینهیبین نیز مانع از تولید هورمون در هیپوفیز می‌گردد و موجب توقف عادت ماهیانه میشود. ۳- آزادسازی یک یا بعضاً چندین تخمک در هر چرخه قاعدگی که این فرآیند تخمک‌گذاری نامیده میشود. داخل هر تخمدان، فولیکول‌ها ی زیادی وجود دارد که داخل هر فولیکول یک تخمک نهفته است. یک نوزاد دختر به هنگام تولد حدود ۱۵۰۰۰۰ تا ۵۰۰۰۰۰ فولیکول در تخمدان خود دارد.
تخمک‌ها در تخمدانها ذخیره می‌شوند و تا قبل از افزایش سطوح هورمونهای جنسی زنانه در سن بلوغ که موجب شروع سیکل قاعدگی می‌شوند، رشد و تکامل ندارند. از سنین بلوغ تا بروز یائسگی، هر ماه یک تخمک به مدت ۱۴ روز در فولیکول خود رشد نموده و به تکامل می‌رسد. سپس فولیکول پاره شده و تخمک آزاد شده از تخمدان به سمت لوله‌های رحم حرکت می‌کند و به رحم می‌رسدکه این پدیده تخمک‌گذاری نامیده میشود. بدن با تولید هورمون پروژسترون موجب ضخیم‌تر شدن لایه داخلی رحم میشود تا بتواند تخمک وارد شده را دریافت و لانه گزینی کند. این هورمون توسط سلول‌های جدیدی که در تخمدان رشد کرده‌اند تولید میشود. این سلول‌ها را جسم زرد می‌نامند.
اگر تخمک بارور نشود و حاملگی صورت نگیرد، ترشح پروژسترون حدود ۹ روز پس از تخمک‌گذاری متوقف خواهد شد و تخمک با خونریزی ماهیانه (قاعدگی) از رحم خارج میشود. بطور میانگین چرخه قاعدگی حدود ۲۸ روز به طول می‌انجامد. اگر تخمک بارور شود و حاملگی اتفاق افتد، جسم زرد پا برجا مانده وبه همراه جفت پروژسترون تولید می‌کنند. پروژسترون نه تنها رحم را به یک محیط مناسب برای نگهداری تخمک در حال رشد تبدیل می‌کند، بلکه مانع از آزادسازی تخمک از تخمدانها خواهد شد.
سندرم یا نشانگان تخمدان پلی‌کیستیک یکی از شایع‌ترین بیماریهای هورمونی تخمدان در زنان در سنین باروری می‌باشد. این اختلال هورمونی ۵-۱۰ درصد از زنان را مبتلا می‌کند. سندرم یا نشانگان به مجموعه‌ای از علائم و نشانه‌های بالینی اطلاق میشود که ممکن است توام ویا به تنهایی در یک بیمار دیده شوند. بنا براین در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک نیز بیمار مبتلا ممکن است مجموعه‌ای از علائم را بروز دهد و لی معمولا تمام این بیماران علائم یکسانی ندارند. برای تشخیص سندرم تخمدان پلی‌کیستیک داشتن دو علامت از سه علائم زیر ضروری است:
۱- پریود نامنظم (سیکل‌های ماهیانه نا منظم بصورت چرخه‌های قاعدگی بیش از ۳۵روز، کمتر از ۸ چرخه قاعدگی در سال، عدم رخ دادن قاعدگی به مدت ۴ ماه یا بیشتر یا قاعدگی‌های طولانی که همراه با خون ریزی شدید یا اندک است) که بعلت اختلال در تخمک‌گذاری منجر به ناباروری میشود. ۲-سطح هورمونهای مردانه بالا (هیپرآندروژنیسم) که باعث مرد نمایی (رویش موهای ضخیم وتیره تیپ مردانه در صورت و نواحی دیگر بدن بنام هیرسوتیسم، افزایش جوش صورت و ریزش موهای سر) میشود.
۳-وجود کیست‌های متعدد در سونوگرافی تخمدانها (تخمدان‌های پلی‌کیستیک). مشخصه سندرم تخمدان پلی‌کیستیک از نظر بالینی کاهش تعداد سیکل‌های قاعدگی (اولیگومنوره) و افزایش هورمونهای مردانه در گردش خون (هیپرآندروژنیسم) می‌باشد. بعلاوه این بیماران دچار افزایش وزن و چاقی، عدم تحمل به گلوکز، اختلال چربی‌های خون وکبد چرب نیز می‌باشند که خطر بروز بیماریهای قلبی - عروقی را در آن‌ها افزایش می‌دهند. نامنظمی قاعدگی از زمان قبل از بلوغ آغاز شده و در دختران مبتلا، قاعدگی ممکن است به تاخیر افتد. اولیگو منوره (کمتر از ۹ سیکل قاعدگی در سال) و بطور کمتر شایع آمنوره (عدم بروز سیکل‌های قاعدگی برای ۳ ماه یا بیش از ۳ ماه مداوم) بارزترین انواع اختلالات سیکل‌های قاعدگی در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک هستند. اغلب زنان مبتلا به این سندرم علائم بالینی پرمویی تیپ مردانه یا هیرسوتیسم، آکنه و طاسی تیپ مردانه و بیو شیمیایی افزایش هورمونهای مردانه (آندروژن) را نشان می‌دهند.
علائم افزایش شدید هورمونهای مردانه که اصطلاحا ویریلیسم نامیده میشود شامل خشونت صدا و بزرگ شدن کلیتوریس است که کمتر اتفاق افتاده و معمولا در زنانی دیده میشود که دچار تومورهای ترشح‌کننده هورمون مردانه (آندروژن) تخمدان هستند. در اکثر بیمارانی که دچار اختلال در سیکل‌های قاعدگی و افزایش آندروژنهای خون می‌باشند، تخمدانها در سونوگرافی حاوی کیست‌های متعدد بوده، اما این یافته اختصاصی نیست و ممکن است در زنان با سیکل‌های قاعدگی طبیعی نیز دیده شود. حدود ۴۰ تا ۸۵ درصد زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک دچار افزایش وزن و یا چاقی هستند. مقاومت به انسولین در ۳۰ درصد زنان مبتلا که وزن طبیعی دارند و در ۷۰ درصد آن‌هایی که چاق می‌باشند وجود دارد. احتمال وجود اختلالات عصبی مثل افسردگی و اضطراب نیز در این بیماران بیشتر است. تشخیص سندرم تخمدان پلی‌کیستیک زمانی مطرح میشود که سایر علل ایجاد‌کننده علائم این بیماری از جمله هیپرپلازی مادرزادی غدد فوق کلیوی، بیماریهای تیروئید و افزایش پرولاکتین سرم کنارگذاشته شده باشند.
سندرم تخمدان پلی‌کیستیک یک صفت توارثی کاملا پیچیده و حاصل تاثیر متقابل عوامل ژنتیکی و محیطی است. ابتلا مادر به این بیماری بعنوان یک عامل خطر برای ابتلا فرزندان دختر به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک محسوب میشود. تقریبا در ۲۵درصد از بیماران مبتلا، مادران آن‌ها نیز دچار این بیماری می‌باشند. سطح هورمونهای مردانه (تستوسترون) نیز در سرم زنان جنبه توارثی دارد. تقریبا در نیمی از خواهران بیماران مبتلا به این سندرم، سطح تستوسترون سرم آن‌ها بالاتر از محدوده طبیعی است. زنان مبتلا مجموعه‌ای از چاقی، افزایش قند خون، اختلال چربی‌های خون و فشار خون بالا را که سندرم متابولیک نامیده میشود نشان می‌دهند. اجزاء سندرم متابولیک و مقاومت به انسولین به عنوان عامل بیماری زای مرکزی این سندرم نیز جنبه توارثی دارند. شیوع بالای سندرم متابولیک در بستگان درجه اول بیماران مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک گویای این مطلب است که این فاکتورها قویا در بیماری زایی (پاتوژنز) بیماری دخالت دارند. محیط داخل رحمی نیز در بیماری‌زایی سندرم تخمدان پلی‌کیستیک نقش دارد.
در مادران مبتلا به این سندرم در صورت بروز بارداری، جنین آن‌ها در معرض هورمونهای مردانه افزایش یافته مادر قرار می‌گیرد که این پدیده در آینده زمینه را برای ابتلا فرزندان دختر آن‌ها فراهم می‌کند. شواهد خوبی وجود دارد که نشان می‌دهد که جنین‌هایی که در دوران زندگی داخل رحمی با سوءتغذیه روبرو بوده‌اند استعداد ابتلا به سندرم متابولیک و بیماریهای قلبی - عروقی وابسته به آن را در دوران بلوغ پیدا می‌کنند. در برخی از مطالعات همراهی وزن کم و یا بالای موقع تولد با بروز سندرم تخمدان پلی‌کیستیک در زمان بلوغ نشان داده شده است. علاوه بر عوامل توارثی ذکر شده، عولمل خطر محیطی نیز استعداد ژنتیکی نهفته برای ابتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک را بیدار می‌کنند. بروز افزایش وزن و چاقی در دوران کودکی زمینه را برای ابتلا به این سندرم در سنین بلوغ فراهم می‌نماید. چاقی شایع‌ترین علت مقاومت به انسولین بوده که منجر به افزایش جبرانی انسولین خون می‌گردد. افزایش انسولین خون (هیپر انسولینمی) سبب‌عدم تخمک‌گذاری در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک میشود.
عوارض سندرم تخمدان پلی‌کیستیک: اختلال تخمک‌گذاری وعدم وقوع پریود به صورت منظم باعث عوارضی در سیستم تولید مثل بیمار میشود. عدم تخمک‌گذاری چرخه معمول هورمونهای زنانه را دچار اشکال نموده و باعث میشود که دیواره رحم در معرض سطح ثابت استروژن قرار گیرد، به این ترتیب، لایه داخلی رحم (آندومتر) بیش از حد ضخیم شده و باعث خونریزی‌های غیرطبیعی در خانم میشود. همچنین ممکن است منجر به شروع تغییرات پیش سرطانی و نهایتا سرطان آندومتر رحم شود. به علاوه، عدم تخمک‌گذاری منظم، می‌تواند ناباروری هم ایجاد کند. همانطور که توصیف شد، سندرم متابولیک در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک شایعتر است. بنابراین شیوع چاقی شکمی، کلسترول بالا، فشار خون بالا و مقاومت به انسولین یا دیابت در این بیماران افزایش پیدا می‌کند که هر یک از این اجزاء خطر بیماری قلبی - عروقی را افزایش می‌دهند.
چگونگی درمان سندرم تخمدان پلی‌کیستیک: روش‌های درمانی معمولا معطوف به رفع علائم و نشانه‌های بالینی این سندرم و اعاده باروری است. زنان مبتلا به تخمدان پلی‌کیستیک دارای مشکلات متعددی از جمله اختلال در سیکل‌های قاعدگی، افزایش هورمونهای مردانه (هیپرآندروژنیسم)، نازایی ناشی ازعدم تخمک گذاری، چاقی، مقاومت به انسولین و استعداد ابتلا به اختلال تحمل گلوکز و دیابت قندی نوع ۲ و اختلال در چربی‌های خون هستند که نیازمند توجه خاص می‌باشند. بطور کلی اهداف درمانی در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک عبارتند از: ۱-جلوگیری از ضخیم شدن (هیپر پلازی) جدار داخل رحم (آندومتر) به منظور پیشگیری از بروز سرطان در آن و تنظیم سیکل‌های قاعدگی ۲-اصلاح افزایش آندروژنهای خون و تظاهرات بالینی آن از جمله پرمویی تیپ مردانه (هیرسوتیسم)، اکنه و ریزش موهای سر ۳-اصلاح اختلال متابولیک و عوامل خطر زای ابتلا به دیابت نوع ۲ و بیماریهای قلبی - عروقی ۴-اعاده باروری با تحریک تخمک‌گذاری در زنانی که قصد بارداری دارند.
تغییر شیوه زندگی و رژیم غذایی مناسب به منظور کاهش وزن در بیماران دچار افزایش وزن و چاقی از اساسی‌ترین و نخستین اقدام درمانی سندرم تخمدان پلی‌کیستیک می‌باشند. تغییر سبک زندگی شامل کاهش وزن با تغذیه مناسب و فعالیت‌های فیزیکی است. کاهش تنها ۵ تا ۱۰ درصد از وزن بدن می‌تواند به تنظیم سیکل قاعدگی و بهبود علائم بیماری کمک کند. کاهش وزن، سطح آندروژن، کلسترول و انسولین را کاهش داده و خطر ابتلا به دیابت و بیماریهای قلبی - عروقی را کم می‌کند. برای داشتن یک رژیم غذایی سالم و مناسب با متخصصین و یا کارشناس‌های تغذیه و رژیم درمانی مشاوره نمایید. انجام فعالیت‌های فیزیکی هوازی مثل پیاده روی، دویدن، شنا، دوچرخه‌سواری به مدت حداقل ۳۰ دقیقه در روز برای حداقل ۵ روز در هفته می‌تواند به کاهش وزن کمک کند. کاهش وزن به بهبود تخمک‌گذاری کمک کرده و با اصلاح مقاومت به انسولین از بروز دیابت قندی نیز پیشگیری می‌نماید. در صورت وجود چاقی شدید که به تغییر شیوه زندگی و رژیم غذایی پاسخ نمی‌دهد، انجام اعمال جراحی باریاتریک (اعمال جراحی اصلاح‌کننده چاقی) ضرورت پیدا می‌کنند.
در اکثر بیماران دچار سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، برای رسیدن به اهداف درمانی استفاده از داروهای بخصوص با صلاحدید پزشک معالج مورد پیدا می‌کند. اکیدا توصیه میشود که از مصرف خود سرانه دارو‌ها پرهیز نمائید. استفاده از قرصهای ضد بارداری حاوی استروژن و پروژسترون درمان انتخابی برای تنظیم سیکل‌های قاعدگی، هیپرآندروژنیسم و پیشگیری از بارداری نزد بیمارانی است که تمایل به بارداری نداشته و یا مجرد هستند. چنانچه مصرف قرصهای ضد بارداری ممانعت داشته باشد، می‌توان از ترکیبات پروژسترون بصورت دوره‌ای یا مداوم تحت نظر پزشک معالج استفاده نمود. همانطور که اشاره شدعدم تخمک‌گذاری مزمن در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک جدار رحم را بطور ثابت و مزمن با استروژن روبرو می‌کند که این پدیده با افزایش خطر بروز سرطان جدار داخلی رحم (آندومتر) همراه است. مصرف قرصهای ضدبارداری و یا پروژسترون می‌تواند از بروز این عارضه جلوگیری نماید.
از طرف دیگر این دارو‌ها می‌توانند تظاهرات پوستی افزایش هورمونهای مردانه مثل پرمویی تیپ مردانه یا هیرسوتیسم و آکنه را نیز کاهش دهند. متفورمین نیز جایگزین بالقوه قرصهای ضد بارداری برای اصلاح سیکل‌های قاعدگی بوده و در ۳۰ تا ۵۰ درصد موارد منجر به اعاده تخمک‌گذاری در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک می‌گردد. بعلاوه متفورمین مقاومت به انسولین را کاهش داده و خطر بروز اختلال تحمل گلوکز و یا دیابت قندی نوع ۲ را کم می‌کند. برای درمان تظاهرات پوستی افزایش هورمونهای مردانه مثل پرمویی و آکنه نیز قرصهای ضد بارداری در اولین مرحله درمان قرار دارند. اگر پس از ۶ ماه تاثیر قابل توجه‌ای در کنترل این علائم نداشته باشند از داروهای ضد هورمون مردانه (آندروژن) مثل اسپیرونولاکتون، فیناستراید، فلوتامیدو سیپروترون استات می‌توان استفاده نمود.
در صورت‌عدم پاسخ به درمان یا طولانی شدن درمان موهای زائد، الکترولیز و لیزر درمانی موهای زائد توصیه میشود. درمان اختلال چربی‌های خون (دیس لیپیدمی) در بیماران مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک همانند دیگر بیماران مبتلا به دیس لیپیدمی و تجویز استاتین‌ها خواهد بود. در مورد خانم‌هایی که دچار ناباروری هستند تحریک تخمک‌گذاری با قرص کلومیفن و یا لترزول تحت نظر پزشک متخصص زنان و مامایی یا نازایی صورت می‌پذیرد. در صورت‌عدم موفقیت در ایجاد تخمک‌گذاری با داروهای خوراکی، داروهای تحریک‌کننده تخمدان به نام گنادوتروپین تجویز می‌شوند.
دکتر حسین دلشاد - فوق تخصص غدد داخلی و متابولیسم